انواع روش های آموزش بیمار و آموزش سلامت

با توجه به اهداف آموزشی می‌توان از روش‌های مختلف در آموزش سلامت استفاده کرد تا به هدف‌های نها‌ئی که همان تغییر رفتار و در نتیجه اعتلای سلامتی است دست یافت. آموزش سلامت از نظر ارتباط آموزش دهنده با آموزش گیرنده به دو دسته روش‌های آموزش گروهی و انفرادی و از نظر روش ارائه مطلب به دو شکل توضیحی و عملی تقسیم می شوند. این روش ها نیز خود در دو دسته کلی  روش‌های مستقیم (چهره به چهره ) مانند آموزش فردی، مشاوره، آموزش گروهی، سخنرانی و روش‌های غیر مستقیم مانند رادیو، تلویزیون، روزنامه، مجله، کتاب و پوستر طبقه بندی می‌شود. مزیت روش‌های مستقیم این است که شرکت کنندگان فعالانه در جریان یادگیری قرار دارند و با پرسیدن سؤالات، نکات مبهم از بین می‌رود و تأثیر بیشتر بر جا می‌گذارد ولی محدودیت آن این است که زمان بیشتری لازم دارد و تعداد کمتری را در بر می‌گیرد به علاوه برای اجرای آن افراد ماهر و کار آزموده لازم است.

    به طور کلی رسانه‌های گروهی که آموزش غیر مستقیم توسط آنها قابل اجرا است، در دگرگون ساختن رفتارها کمتر از روش‌های انفرادی یا گروهی کارساز هستند زیرا ارتباط یک‌طرفه است ولی در مواقعی که با گروه‌هایی از مردم نمی‌توان تماس مستقیم داشت مناسب و با ارزش هستند و بهتر است به تنهایی به کار گرفته نشوند بلکه با سایر روش‌ها بکار روند. در ذیل رایج ترین روش‌های متداول در آموزش سلامت (در طیف گسترده آن) به اختصار مورد بحث قرار می‌گیرد.

۱٫      روش های آموزشی مستقیم(حضوری)

الف ـ سخنرانی^[۱]

این روش یک‌نوع ارائه شفاهی می‌باشد که سخنران بایستی نسبت به موضوع آگاهی و بصیرت داشته باشد. او باید افکار و عقاید خود را جمع بندی و مرتب کند و به زبان مناسب ارائه دهد، مطلب را با مقدمه چینی و نه با ورود به بحث و نکات اصلی آغاز کند. سخنران نباید از موضوع منحرف شود و بایستی طوری صحبت کند که قابل درک برای حضار باشد. موضوع باید بر پایه نیازها و علایق گروه باشد. موضوع سخنرانی نباید ساده و عاری از نکات پیچیده باشد، و مدت سخنرانی نباید از ۲۰- ۱۵ دقیقه بیشتر شود، در غیر این‌صورت برای رفع کسالت جلسه با روش‌های مختلف و امکانات کمک آموزشی یداری و شنیداری، شنوندگان را فعال نگهدارد.  شمار افراد برای مشارکت فعال آنها ترجیحاً کمتر از ۳۰ نفر ولی اگر امکانات رسانیدن صدا و تصویر خوب باشد، سخنرانی در جمع بسیار زیاد نیز امکان پذیر است و برای کلاسهای درسی در قالب ساعات کلاسی باید از روش سخنرانی همراه با روش‌های کمک دیداری و شنیداری دیگر برای کاهش خستگی شنوندگان و افزایش یادگیری استفاده شود. حاضرین باید شنوندگان خوبی باشند و اگر خواستند نکاتی را یادداشت کنند.

تأثیر سخنرانی بستگی به شخصیت و عملکرد گوینده دارد. اگر سخنرانی به روش بازخوردی و با دریافت مکرر بازتاب نظرات و مشارکت شرکت کنندگان باشد مؤثر تر خواهد بود. همچنین اگر سخنران از  وسائل کمک آموزشی دیداری یا شنیداری مانند تلق شفاف، نمودارها، فیلم، نوار استفاده کند یادگیری را افزایش می دهد. در آموزش از امکانات زیر استفاده نمود:

•         اسلایدهای معمولی یا دیجیتال(پاورپوینت)، تصاویر، جزوات و مطالب نوشتاری روی تخته سیاه یا سفید

•         چارت برگردان، کارتهایی که از قسمت بالا یا کنار به هم متصل هستند و تعداد آنها نباید بیشتر از ۲۰- ۱۵ عدد باشد.

•        فلش کارت^[۲] یک سری کارت تقریباً هم اندازه به ابعاد ۳۰× ۲۵ سانتی متر است که هر کارت یک قسمت از مراحل کار، داستان یا مطلب مورد نظر را بازگو می‌کند و برای جلب توجه گروه طراحی می‌شوند.

 •      فلانل گراف عبارت است از قطعه ای پارچه فلانل که بر روی یک تخته چوبی ثابت شده و تصاویر بریده ـ نمودارها و دیگر مطالب نمایشی را روی آن می‌چسبانند.

•        نمایشگاه اشیاء، مدل ها، نمودارها و هر چیزی که پیام ویژه ای با خود به همراه دارند

•       ب ـ بحث‌ گروهی^[۳]

بحث گروهی نوعی ارتباط دو جانبه و فرآیند تفکر جمعی است. این روش هنگامی که گروه دارای علائق مشترک و دشواری‌های همانند باشد مفید است. برای کارساز بودن تعداد افراد باید در حدوده ۲۰ – ۶  نفر باشد.

یک نفر مدیر جلسه است که بحث را آغاز می‌کند و به روش مناسبی هدایت و کنترل می‌کند و یک نفر دبیر جلسه است و مطالب بحث شده را که مورد توافق واقع می‌شود، یادداشت می‌کند. نتایج بحث گروهی معمولاً کامل تر، عملی‌تر و قابل قبول‌تر از نظر تک تک افراد است.

    افراد شرکت کننده باید قواعد بحث گروهی مانند ارتباط مناسب و همه جانبه، پذیرش انتقادات و همکاری در رسیدن به نتیجه را رعایت کنند. در طی سالهای اخیر تحقیقات و پژوهش‌های مختلف، این روش را مفیدترین روش آموزش معرفی کرده‌اند.

پ- گفت و شنود^[۴]

در این روش به جای یک سخنران، دو سخنران با تجربه و مطلع به بحث و گفتگو یا به عبارتی مناظره در مقابل گروهی از مخاطبین می‌پردازند ولی هدف از گفتگوی آنها آموزش مستمعین است و نه زور آزمایی با یکدیگر. عناوین بحث به وسیله سخنرانان یا اعضاء گروه مشخص می‌شود و از قبل در مورد موضوع، چهارچوب و زمان و محل و سایر مشخصات بحث تصمیم‌گیری ‌شده  و گفتگو کنندگان مشخص می‌شوند. این روش بالنسبه ساده است ولی باید دقت داشت که بحث‌ها از موضوع اصلی خارج نشود.

ت- بازی نقش ^[۵]

ایفای نقش یا نمایش اجتماعی بر پایه این فرض است که بسیاری از ارزش‌ها را در مواقعی نمی‌توان با واژه‌ها بیان کرد و اگر به وسیله گروهی به نمایش در آید ارتباط مؤثرتر خواهد بود. بهتر است شرکت کنندگان در حدود ۲۵ نفر باشند. این روش برای ارائه بحث درباره دشواری‌های مربوط به روابط انسانی و به خصوص برای کودکان دبستانی ابزار آموزشی مفیدی است. به دنبال نمایش بحثی هم درباره مشکل مورد نظر برگزار می‌شود.

ث- نمایش و تمرین عملی^[۶]

نمایش عملی در آموزش سلامت یک فن مهم است و در آن به مردم نشان داده می‌شود که یک کار خاص چگونه انجام شود. مثل طرز تزریق انسولین، تعویض پانسمان، شستشوی دست، انجام دیالیز صفاقی و. . . . این روش در مغز فراگیر اثر و خاطره دیداری به جا می‌گذارد و مؤثرتر از  ارائه وسایل کمک آموزشی نوشتاری  یا گفتن مطلب می‌باشد.

 ج- آموزش برنامه‌ریزی شده^[۷]

    این روش آموزشی بر پایه روش سقراطی و پیشرفت از مراحل آسان به سوی مراحل دشوارتر است و مطالب آموزشی به صورت مرحله بندی شده و هر مرحله در یک نوبت به مخاطب آموزش داده می‌شود. هر یک از مراحل مستلزم مشارکت فعال مخاطبان است و مشارکت فعال به صورت پر کردن جاهای خالی یک نوشته، حل یک مسئله، پاسخ به یک پرسش – کامل کردن یک نمودار یا اجرای هر دستور دیگر است. این روش را می‌توان به صورت مستقیم توسط کتب طراحی شده یا نوار CD کامپیوتری و فایل های صوتیو تصویری نیز عرضه کرد.

چ- آموزش انفرادی (چهره به چهره و …)

آموزش فردی به صورت آموزش چهره به چهره و یا مشاوره باانواع روش های توضیحی یا عملی  در محل‌های مختلف و در فرصت‌های متنوع قابل اجرا است. مزیت آموزش انفرادی آن است که می‌توان با آنها بحث و گفتگو نمود و افراد را ترغیب نمود تا رفتار خود را دگرگون کنند. محدودیت آن این است که شمار آموزش گیرندگان کم هستند و تنها کسانی آموزش می بینند که با آموزشگر تماس یابند.

 ح- مجمع بحث یا سؤال و جواب^[۸]

در مجمع بحث از تعداد معدودی از حاضرین خواسته می‌شود بحث را آغاز کنند و از این طریق با مطرح ساختن مسائل یا سؤالات برای کارشناسان که در جایگاه مقابل آنان قرار دارند، جلسه را افتتاح نمایند. در این روش کارشناسان نظرات و پاسخ‌های خود را از جنبه‌های مختلف عرضه می‌دارند. مهمترین امتیاز این روش، حضور و مشارکت حاضرین در بحث‌ها است و به آن امکان می‌دهد اطلاعاتی را از کارشناسان به دست آورند و موقعی بسیار مفید است که پیدا کردن راه حل‌هایی برای برخی مسائل ضرورت داشته باشند. کارآیی این روش به تسلط و قدرت هماهنگ کننده بحث‌ها بستگی دارد.

خ- بحث پانل^[۱] در بحث پانل ۸-۴ نفر متخصص درباره یک موضوع بحثی را در برابر گروهی شنوندگان به جریان می‌اندازد. یک نفر به عنوان رئیس یا هماهنگ کننده بحث را بازگشایی می‌کند، به شنوندگان خوش آمد می‌گوید و سخنرانان را معرفی می‌کند. سپس موضوع را اعلام کرده و از سخنرانان می‌خواهد که نظرات خود را اعلام کنند. پس از پایان مذاکرات از شنوندگان خواسته می‌شود که در بحث شرکت کنند و نظرات خود را ارائه دهند. لازمه بحث پانل این است که اعضاء آن از مدتی قبل در جریان برنامه قرار گیرند و حتی جلسات آزمایشی نیز ترتیب بدهند.  پانل اگر از طریق رسانه های ارتباط جمعی منتشر شود نوعی آموزش غیر مستقیم محسوب می شود که در برنامه های تلویزیون و رادیو معمول است.

 ۲٫    روش‌های آموزشی غیر مستقیم (غیر حضوری)

   برای آموزش عموم مردم  بیشتر از روش‌های غیر مستقیم آموزشی کمک گرفته می‌شود که در آموزش سلامت رسانه‌های همگانی یا ارتباط جمعی بیشترین وسایل ارتباطی هستند. در آموزش به بیمار این وسایل می تواند نقش رسانه یا ابزار کمک آموزشی را بر عهده  بگیرند. انواع روش های غیر مستقیم در آموزش سلامت  عبارتند از :

۱- مطالب نوشته شده: که آثار نوشتاری منسجم شامل کتاب،جزوه، پمفلت و.. در مورد موضوعات مختلف است.

۲- ارائه فایل های صوتی  یا  صوتی تصویری  از طریق رادیو، موبایل، تلفن های گویا   سی دی، رایانه و …  تلفن، موبایل و به ویژه رادیو حتی در دور افتاده ترین نقاط نیز راه پیدا کرده است و از آن ها می توان به عنوان وسیله پرتوان در آموزش استفاده نمود . گفتارهای صوتی نباید بیش از ۱۵ دقیقه باشد.

۳- تلویزیون: در هر جایی که تلویزیون باشد، ارزانترین وسیله برای آموزش همگانی است همچنین تلویزیون بیش از سایر رسانه‌ها استفاده می‌شود و می‌توان با آن بینش همگانی را شکل داد.

۴- روزنامه: روزنامه‌ها بیش از همه انواع نوشته‌ها در بین مردم پخش می‌شوند و یک راه ارتباطی مهم با مردم است، به شرط آنکه فرهنگ روزنامه خوانی در جامعه مرسوم باشد. هر بخش بهداشت محلی باید با روزنامه‌های محلی ارتباط برقرار کند.

۵- مجله: مجله‌های عمومی یا بهداشتی به شرط اینکه خوب اداره شوند می‌توانند راه ارتباطی مهمی برای ارائه مطالب بهداشتی باشند. ارائه مطالب نیاز به کارشناسی دارد . بیشتر متخصصان و کارشناسان در ارائه مطالب علمی و تحقیقاتی و آموزشی خود را در مجلات تخصصی ارائه می‌دهند و منبع معتبری برای دریافت آموزشهای بهداشتی است.

۶- پوستر: به دو صورت تک نظری (پیام ساده، کوتاه، یا تصویری که کاملاً گویا است) یا چند نظری (حاوی مطالب بیشتر) در جاهایی که گذر مردم است (یا در جاهایی که مردم ناچارند برای مدتی وقت بگذرانند مانند ایستگاه ها، بیمارستان و مراکز بهداشتی درمانی) قابل استفاده است.

۷-فیلم‌ سینمایی: تولید آنها بسیار گران است و پس از تولید هم به سرعت از رده خارج می‌شوند ولی می‌توان در فیلم‌های سینمایی به خصوص در مورد آسیب‌های اجتماعی مضامین آموزشی مناسبی گنجاند.

۸-نمایشگاه: برگزاری نمایشگاه ‌های بهداشتی نیز روش دیگری از آموزش عمومی است که اگر به خوبی سازمان‌دهی و ارائه شوند گروه بزرگی از مردم را به خود جلب می‌کنند.

۸- سایر وسایل  و روش ها: شامل لوح‌فشرده ،تابلوهای رایانه‌ای و  ارسال بلوتوث های بهداشتی و آموزشی  و  …