آلرژی و واکنش های افزایش حساسیت

آلِرژی Allergy  یا حَسّاسیَت، واکنش افراطی سیستم ایمنی بدن نسبت به عوامل گوناگون است. کسانی که دچار حساسیت هستند، دارای دستگاه ایمنی فوق هوشیار هستند که نسبت به مواد ظاهراً بی ضرر موجود در محل زندگیشان (آلرژن ها)، واکنشی بیش از حد معمول نشان میدهند. برای مثال گرده گیاهان، میتواند سیستم ایمنی شخص آلرژیک را طوری تحریک کند که گویی با یک خطر جدی روبرو شده است. آلرژی ها بیماری های شایعی هستند. حدود 20% مردم در کشورهای توسعه یافته به آلرژی بینی مبتلا شده اند و حدود 6% از افراد حداقل به یک ماده ی غذایی حساسیت دارند. به نظر می رسد که نرخ بسیاری از بیماری های آلرژیک در حال افزایش است. کلمه ی “آلرژی” برای اولین بار توسط کلمنس فون در سال 1126 استفاده شد.

بیماری هایی که منبع آلرژیک دارند عبارتند از: تب یونجه ، آسم ، آلرژی غذایی ، درماتیت آتوپیک و آنافیلاکسی که با علائمی مانند قرمزی چشم، بثورات خارش دار، آبریزش بینی، تنگی نفس و تورم همراه هستند . البته باید در نظر گرفت که عدم تحمل غذایی و مسمومیت غذایی از این بحث مجزا هستند.

آلرژن های شایع عبارتند از گرده ها و مواد غذایی و فلزات، سایر مواد نیز ممکن است مشکلاتی ایجاد کنند. مواد غذایی، نیش حشرات و داروها از علل شایع واکنش های شدید هستند که به یکی از دو دلیل عوامل ژنتیکی و محیطی بیشتر توسعه پیدا کرده اند. بسیاری از آلرژن ها مانند گرد و غبار و ذرات گرده در هوا وجود دارند. در این موارد در تماس هوا با بینی و چشم ها و ریه ها علائم آلرژی مانند عطسه، خارش، افزایش خلط در ریه ها، تنگی نفس ، سرفه ، خس خس سینه و قرمزی چشم بروز می کند و باعث بروز بیماری هایی مانند آلرژی بینی و تب یونجه می شود. گذشته از این مواد حساسیت زای موجود در محیط، واکنش آلرژیک می تواند نسبت به مواد غذایی ، نیش حشرات و داروهایی مانند آسپرین و آنتی بیوتیک هایی نظیر پنی سیلین بروز کند.

مکانیزم عملکرد بدن که منجر به بروز آلرژی می شود به این گونه است که در قسمتی از سیستم ایمنی بدن آنتی بادی ایمونوگلوبولین ای ( IgE ) به یک آنتی ژن آزاد متصل می شود و باعث آزاد شدن مواد شیمیایی التهابی مانند هیستامین ها می شود.

درمان آلرژی شامل اجتناب از آلرژن وجلوگیری از تماس با آنها و استفاده از داروهایی مانند استروئیدها و آنتی هیستامین ها می باشد. در واکنش های آلرژیک شدید آدرنالین (اپی نفرین) توصیه می شود. ایمنوتراپی نیز روشی از درمان برای بیماری هایی مانند تب یونجه است که در آن فرد به تدریج در معرض آلرژن بیشتر قرار می گیرد.

علائم آلرژی غذایی شامل : درد شکم، نفخ، استفراغ، اسهال، خارش پوست، تورم پوست و کهیر است ، آلرژی های غذایی به ندرت باعث بروز واکنش تنفسی (آسم) و حساسیت بینی می شود. نیش حشرات، آنتی بیوتیک ها و برخی داروها  یک نوع واکنش آلرژیک سیستمیک به نام آنافیالکسی را در بدن ایجاد می کنند که سیستم های مختلف بدن از جمله دستگاه گوارش، سیستم تنفسی و سیستم گردش خون را درگیر می کند و با توجه به میزان شدت واکنش آلرژیک می تواند باعث واکنش های پوستی، اسپاسم برونش ها ، ادم، افت فشار خون ، کما و حتی مرگ شود. این نوع از واکنش می تواند در پاسخ به یک آلرژن به طور ناگهانی بروز کند یا شروع آن به تعویق بیافتد. معمولا شدت آنافیلاکسی به حدی است که منجر به تزریق اپی نفرین می شود. ماهیت آنافیلاکسی به گونه ای است که به نظر می رسد فروکش کرده اما در طول یک دوره ی زمانی مجددا عود می کند.

 تماس پوست با موادی مانند لاتکس از عوامل شایع واکنش های آلرژیک است که به عنوان درماتیت تماسی شناخته شده اند. آلرژی پوست اغلب باعث خارش و تورم و التهاب در پوست می شود.

عوامل بروز آلرژی را می توان در دو دسته ی کلی قرار داد : عوامل فردی وعوامل محیطی

عوامل فردی شامل: جنس، نژاد، سن و وراثت که نقش وراثت به مراتب مهم تر است. با این حال اختلالات آلرژیک اخیرا افزایش یافته است که به وسیله عوامل ژنتیکی قابل توجیه نیستند.

عوامل محیطی به چهار عامل عمده تقسیم می شوند: ابتلا به بیماری های عفونی در اوایل کودکی، آلودگی محیط زیست، میزان تماس با آلرژن و تغییرات در رژیم غذایی

طیف گسترده ای از مواد غذایی می توانند باعث واکنش های آلرژیک شوند اما 90% از آلرژی های غذایی ناشی از شیر گاو، سویا، تخم مرغ، گندم، بادام زمینی، آجیل ، ماهی و صدف ایجاد می شود. بقیه مواد غذایی آلرژن های نادر محسوب می شوند یعنی به ازای هر 10000 نفر در کمتر از یک نفر بروز می کنند. شایع ترین آلرژی های غذایی در ایاالت متحده حساسیت به سخت پوستان و بادام زمینی است. واکنش های شدید و تهدیدکننده معمولا  زمانی رخ می دهند که آلرژی با یک بیماری دیگر مانند آسم همراه شود .

شدت آلرژی بین کودکان و بزرگسالان متفاوت است مثلا حساسیت به بادام زمینی در کودکان معمولا شدید تر از بزرگسالان بروز می کند، در مورد آلرژی به تخم مرغ دو درصد کودکان به آن حساسیت دارند اما در افراد با سن بالاتر حساسیت به پروتئین تخم مرغ شدید تر است. حساسیت به پروتئین شیر در بین کودکان شایع تر است. در حدود 60% از التهاب روده را به واکنش هایی که به واسطه ی باقی ماندن شیر در روده اتفاق می افتد نسبت می دهند. در بعضی از افراد ایمونوگلوبولین های E قادر به تحمل پروتیین های شیر بز، گاو یا گوسفند نیستند. همچنین قادر به تحمل محصولات لبنی از قبیل پنیر نیز نمی باشند. تقریبا 10% کودکان مبتلا به حساسیت به شیر به گوشت گاو نیز واکنش نشان می دهند، گوشت گاو حاوی مقدار کمی از پروتیین هایی است که در شیر گاو وجود دارند. عدم تحمل لاکتوز یک واکنش شایع به شیر است که نوعی آلرژی محسوب می شود و به دلیل عدم وجود یک آنزیم در دستگاه گوارش رخ می دهد. حساسیت به آجیل های درختی از جمله پسته، گردو، دانه کاج و همچنین حساسیت به دانه های کنجد و خشخاش به دلیل وجود یک نوع پروتیین موجود در روغن آن هاست.

تماس با لاتکس به واسطه وجود IgE و آغاز واکنش سیستمیک می تواند موجب حساسیت پوستی و تنفسی شود. اعتقاد بر این است که شیوع این حساسیت در عموم مردم کمتر از 1 %است، در یک مطالعه بیمارستانی حساسیت به لاتکس 1 در 800 بیمار جراحی شده گزارش شد. اگرچه حساسیت در میان کارکنان بهداشتی و درمانی شیوع بیشتری دارد (بین  7تا 10 % ) محققان دلیل این افزایش را وجود آلرژن در هوای فضاهایی مانند اتاق عمل، واحد مراقبت های ویژه و همچنین وسایل دندان پزشکی نسبت داده اند. استنشاق هوای این محیط های غنی از لاتکس ، کارکنان بهداشتی و درمانی را بیشتر در معرض پروتئین حساسیت زای لاتکس قرار می دهد.

شایع ترین نوع حساسیت به لاتکس ، حساسیت پوستی است که معمولا به شکل ضایعات پوستی خشک ظاهر می شود. این واکنش معمولا بین 48 تا 96 ساعت طول می کشد. عرق کردن و مالش سطح زیر دستکش باعث تشدید ضایعات و احتمال بروز زخم می شود. واکنش های آنافیلاکتیک اغلب در بیماران حساس که طی جراحی در ناحیه ی شکمی با دستکش جراح در تماس بوده اند رخ می دهد اما غیر از این مورد مواجهه مخاطی مثلا در روش های دندان پزشکی نیز منجر به واکنش سیستمیک و بروز شوک می شود.  حساسیت به لاتکس با حساسیت به موز در ارتباط است. علاوه بر این کسانی که به لاتکس حساسیت دارند ممکن است به آووکادو، کیوی و شاه بلوط نیز واکنش نشان دهند. این افراد اغلب دچار خارش اطراف دهان و کهیر موضعی می شوند، البته این واکنش های غذایی گاه به گاه بروز می کنند. محققان بر این باورند که واکنش حساسیت به لاتکس با موز، آووکادو، کیوی و شاه بلوط مشابه است زیرا پروتیین لاتکس از لحاظ ساختاری با برخی پروتیین های گیاهی دیگر همولوگ هستند.

حدود 10% از مردم بیان می کنند که به پنی سیلین حساسیت دارند.با این حال 90% این ادعاها ثابت شده نیست و واکنش جدی تنها در 0.03% رخ می دهد.

در 70% موارد بیماری های آلرژیک بین دوقلوهای همسان مشترک است، در دوقلو های غیر همسان این آمار 40% است. احتمال آلرژی در کودکانی که پدرو مادر آنها حساسیت دارند بیشتر است و آلرژی در این کودکان شدید تر از کودکانی است که پدرو مادر آنها مبتال به آلرژی نیستند.

خطر ابتلا به حساسیت و تشدید آلرژی در سنین مختلف متفاوت است و کودکان بیشتر در معرض خطر هستند. برخی از مطالعات نشان داده اند که سطح IgE در دوران کودکی در بالاترین سطح خود قرار دارد و در بین سنین 10 تا 30 سالگی به سرعت در حال کاهش است. بالاترین شیوع تب یونجه در کودکان و جوانان اتفاق می افتد و بروز آسم در کودکان زیر 10 سال بیشتر است . به طور کلی خطر ابتلا به آلرژی در پسران بیشتر از دختران است اگر چه در دوره ی جوانی خطر ابتلا به آسم در زنان بیشتر از مردان است.

 آنتی بادی ها توسط لنفوسیت ها و پلاسما سل ها در پاسخ به یک نوع تحریک ایمنی زا، تولید می شوند و گروهی از پروتیین های سرمی به نام ایمنوگلوبولین ها را تشکیل می دهند. ایمنوگلوبولین ها به 5 گروه به نام های IgE|، IgD، IgG، IgA، IgM تقسیم می شوند. این مواد را می توان در گره های لنفاوی ، لوزه ها، آپاندیس، پلاک های پیر مخاط روده، در گردش خون و لنف یافت.

آنتی بادی ها قادرند که به آنتی ژن های متنوعی متصل شوند. ایمنوگلوبولین های گروه E، در اختالالت آلرژیک و بعضی عفونت های انگلی دخالت دارند. سلول های تولید کننده IgE در مخاط تنفسی و نیز روده وجود دارند.با اتصال دو مولکول یا بیش از دو مولکول IgE به یک آلرژن ماست سل ها یا بازوفیل ها برای آزادسازی واسطه های شیمیایی از جمله هیستامین، سروتونین، کینین ها ، ماده با واکنش آهسته ی آنافیالکسی (A-SRS) و نیز عامل نوتروفیل تحریک شده و موجب بروز تب یونجه می شوند. آتوپی به بیماری های با واسطه ی ایمونوگلوبولین E نظیر رینیت آلرژیک، با یک قسمت ژنتیکی اطلاق می شود

 آنتی ژن ها به دو گروه تقسیم می شوند، شامل: آنتی ژن های پروتئنی کامل و مواد با وزن مولکولی کم.

آنتی ژن های پروتئنی کامل، از جمله موی حیوانات، گرده ی گیاهان یا سرم اسب، ایجاد یک پاسخ هومورال کامل را تحریک می کند.

 مواد با وزن مولکولی کم مانند داروها، به عنوان هاپتن) آنتی ژن های ناقص(عمل می کنند وبا  اتصال به پروتیئن های بافتی یا سرم، یک مجموعه حامل را تولید می نمایند که یک پاسخ آنتی بادی را آغاز می کند.

در یک واکنش آلرژیک، تولید آنتی بادی ، به ارتباط فعال بین سلول ها نیاز دارد. در هنگامی که آلرژن از طریق مجرای تنفسی ،مجرای گوارشی یا پوست جذب می شود، حساس شدن نسبت به آنتی ژن رخ می دهد. ماکروفاژها پس از عمل آوری آنتی ژن ها، آنها را به سلول های مناسب ارائه می دهند. این سلول ها نیز به پلاسما سل های ترشح کننده ی ایمنوگلوبولین اختصاصی برای آنتی ژن، تکامل می یابند وآنتی بادی های اختصاصی برای آنتی ژن را تولید و ترشح می کنند.

 اگر چه سیستم ایمنی، دفاع میزبان را در مقابل عفونت ها و عوامل بیگانه به عهده دارد، ولی پاسخ های ایمنی می تواند سبب بروز آسیب و حتی بیماری شود. واکنش افزایش حساسیت یک واکنش غیرطبیعی و تشدید یافته نسبت به هر نوع محرک میباشد. این واکنش معمولا در اولین تماس با آلرژن رخ نمی دهد، بلکه پس از حساس شدن فرد مستعد و تماس دوباره با آلرژن روی می دهد. برای درک بهتر بیماری زایی ایمنی این بیماری، واکنش های افزایش حساسیت به چهار نوع تقسیم می شوند. اکثر واکنش های آلرژی به عنوان نوع یک یا نوع چهار واکنش افزایش حساسیت شناخته می شوند.

 شدیدترین واکنش افزایش حساسیت، آنافیلاکسی است. واکنش شدید آلرژیک پیش بینی نشده اغلب به طور ناگهانی اغاز می شود. آنافیلاکسی با ادم در اغلب بافت ها همانند حنجره بروز می کند و در موارد شدید با افت فشار خون، اسپاسم در برونش و نیز کلاپس عروق همراه است. واکنش افزایش حساسیت آنافیلاکتیک یک واکنش فوری است که طی چند دقیقه پس از تماس با یک آنتی ژن آغاز می شود. واسطه های شیمیایی اولیه مسئول بروز علائم واکنش حساسیت نوع یک به علت آثار خود روی پوست، ریه ها و مجرای گوارش هستند. هنگامی که رهاسازی واسطه های شیمیایی ادامه می یابد یک واکنش دیر رس ممکن است رخ دهد که تا 20 ساعت به طول می انجامد. علائم بالینی به میزان آلرژن، میزان واسطه های شیمیایی رها شده، حساسیت اعضای هدف و مسیر ورود آلرژن به بدن بستگی دارد. واکنش های افزایش حساسیت نوع یک ممکن است شامل واکنش های آنافیللاکسی سیستمیک و موضعی باشند. بروز رینیت آلرژیک، آسم یا پاسخ شدید حساسیتی در افراد حساس به پنی سیلین یا لاتکس، مثال هایی از واکنش افزایش حساسیت نوع یک هستند.

 واکنش افزایش حساسیت نوع دو یا سیتوتوکسیک هنگامی رخ می دهد که سیستم ایمنی به طور اشتباهی، یک بخش طبیعی بدن را به عنوان بیگانه تشخیص می دهد. چنین واکنشی ممکن است به علت بروز یک واکنش متقاطع با آنتی بادی رخ دهدو ممکن است به آسیب سلولی و بافتی منجر شود.

 واکنش های افزایش حساسیت نوع دو در ایجاد اختالالت متعددی دخالت دارد، به عنوان مثال در بیماری میاستنی گراو به صورت اشتباهی بر علیه گیرنده های طبیعی انتهای عصبی، آنتی بادی تولید می کند. در سندروم گود پاسچر، انتی بادی هایی بر علیه بافت ریه و کلیه تولید می شود که باعث آسیب ریوی و نارسایی کلیوی می شود. در کم خونی های همولیتیک ایمنی ناشی از داروها، بیماری همولیتیک نوزادان ناشی از Rh و نیز واکنش های عدم سازگاری در انتقال خون، گلبول های قرمز خون به علت واکنش افزایش حساسیت نوع دو تخریب می شوند.

 در واکنش های افزایش حساسیت نوع سه، مجموعه های ایمنی که از اتصال آنتی ژن ها با آنتی بادی ها ایجاد شده اند، دخالت دارند. این مجموعه های ایمنی، پس از تولید، توسط عمل فاگوسیت ها، از گردش خون پاک می شوند

هنگامی که این مجموعه های ایمنی مربوط به واکنش نوع سه در بافت ها یا اندوتلیوم عروق رسوب می کنند، دو عامل در ایجاد آسیب نقش دارند: افزایش میزان مجموعه های ایمنی در گردش و وجود آمین های عمل کننده بر عروق. در نتیجه، افزایش نفوذپذیری عروق و آسیب بافتی روی می دهد.  مفاصل و کلیه ها به ویژه نسبت به این نوع از آسیب حساس ترند. در بیماری های لوپوس اریتماتوس، آرتریت روماتوئید بعضی انواع التهاب کلیه (نفریت) و نیز بعضی انواع اندوکاردیت باکتریال، واکنش افزایش حساسیت نوع سه دخالت دارد.

واکنش نوع چهار یا واکنش افزایش حساسیت تاخیری ، به نام واکنش افزایش حساسیت سلولی نیز شناخته می شود و طی 24 تا 72 ساعت پس از تماس با آلرژن رخ می دهد. این واکنش با واسطه ی ماکروفاژها و سلول های T حساس شده انجام می شود. درماتیت تماسی ناشی از تماس با آلرژن هایی مانند مواد آرایشی، نوار چسب، داروهای موضعی مثل (پوویدون آیوداین بتادین)، افزودنی های دارویی و سموم گیاهان، مثال هایی از واکنش افزایش حساسیت نوع چهار می باشند. علائم این واکنش افزایش حساسیت عبارتند از: خارش، قرمزی و ضایعات برجسته

منبع: معاونت فنی سازمان نظام پرستاری