کیست تخمدان تشخیص و درمان

زنان دو تخمدان دارند که محل ذخیره و آزادکردن تخمک (egg) است. سایز هر تخمدان به اندازه یک گردو است و در دو طرف رحم قراردارند. تخمدان یک تخمک را در هر ماه تولید می‌کند. این بخشی از فرایند سیکل قاعدگی ماهانه در زن است. تخمک در داخل کیسه تخمک در داخل تخمدان رشد می‌کند تا زمانی که رحم برای پذیرش آن آماده شود. مخاط رحم در این دوره ضخیم شده و خود را برای حاملگی آماده می‌کند.

این سیکل هر ماه اتفاق می‌افتد و با لقاح پیدانکردن تخمک خاتمه می‌یابد. اگر تخم لقاح پیدانکند؛ همه محتویات رحم خارج می‌شود و این فرایند سیکل قاعدگی مجددا تکرار می‌شود.

یک دختر بعد از تولد ۴ میلیون تخمک دارد که در یک فرد سالم هر ماه یکی از تخمک‌ها بعد از طی مراحلی کامل می‌شود و به داخل رحم پرتاب می‌گردد. در افرادی که تخمک کامل شده ولی به داخل رحم پرتاب نمی‌شود؛ بیماری کیست تخمدان دیده می‌شود.

کیست‌های تخمدان کیسه‌های کوچک محتوی مایع هستند که در تخمدان‌ها (ovarys) رشد می‌کنند. بیشتر کیست‌ها بی‌ضرر هستند اما بعضی از آنها می‌تواند مشکلاتی نظیر پاره شدن، خونریزی و درد را ایجاد کند؛ و ممکن است جراحی برای برداشتن کیست نیاز باشد.

کیست تخمدان کیسه پر از آب یا خون در تخمدان است که اغلب هنگام تخمک‌گذاری به وجود می‌آید، یعنی زمانی که تخمک از تخمدان آزاد می‌شود. گرچه خیلی اوقات علت مشخصی ندارند؛ اما در اغلب موارد از اختلالات هورمونی ناشی می‌شوند. اختلالاتی که در مرحله اول دوره عادت ماهانه را به تعویض می‌اندازد و بیشتر به صورت کیست‌های فیزیولوژیک بروز می‌کند.

البته یک سری کیست تخمدان وجوددارد که فیزیولوژیک نیستند و بیمار هر وقت عادت ماهانه می‌شود؛ مخاط رحم همواره در رحم وجوددارد؛ که به این کیست‌ها، کیست اندومکسیوما می گویند. و داخل آنها پر از خون است و از آنجا که خون‌ها راه خروج ندارند؛ این کیست‌ها با سیکل پریودی کوچکتر نشده بلکه بزرگ هم می‌شوند و در این شرایط می‌گوییم که کیست اندومکسیوزیس است و با روش‌های دارویی قابل درمان نیست.

کیست‌ها در تخمدان تا اندازه ۴ تا ۵ سانتیمتر رشد می‌کنند و اغلب درد جسمانی ندارد و تنها با عقب افتادن دوره عادت ماهانه مشخص می‌شوند .

شایعترین نوع کیست تخمدان، کیست فیزیولوژیک یا فولیکولار است که از رشد یک فولیکول نتیجه می‌شود. فولیکول یک کیسه پر از مایع طبیعی است که حاوی یک تخمک است. کیست‌های فولیکولار هنگامی که فولیکول در طی چرخه قاعدگی بیش از حد طبیعی رشد می‌کند و برای آزادسازی تخمک باز نمی‌شود؛ تشکیل می‌شود. معمولاً کیست‌های فولیکولار در طی چند روز تا چند ماه به خودی خود برطرف می‌شوند. کیست‌ها می‌توانند در اثر جراحت یا نشت عروق خونی کوچک به درون کیسه تخمک حاوی خون باشند (کیست‌های هموراژیک یا اندومتریوئید).

گاه بافت‌های تخمدان برای تشکیل بافت‌های دیگر بدن مانند مو یا دندان به صورت غیرطبیعی رشد می‌کنند. کیست‌هایی با این بافت‌های غیرطبیعی کیست‌های درموئید نامیده می‌شوند.

بیشتر کیست‌ها به وسیله اولتراسوند (سونوگرافی) تشخیص داده می‌شوند که بهترین تکنیک تصویربرداری برای شناسایی کیست‌های تخمدانی است. اولتراسوند یک روش تصویربرداری است که از امواج صوتی برای ایجاد تصاویری از ساختمان‌های درون بدن استفاده می‌کند. تصویربرداری اولتراسوند بدون درد است و هیچ ضرری ندارد.
در تصویر سونوگرافی، کیست تخمدان شبیه حباب دیده می‌شود. این کیست محتوی مایع است و به وسیله یک دیواره نازک احاطه می‌گردد. این نوع کیست، کیست فانکشنال یا عملی تخمدان یا کیست ساده نامیده می‌شود.

همچنین می‌توان کیست‌ها را با روش‌های دیگر تصویربرداری مانند اسکن CAT یا اسکن MRI شناسایی کرد.

در اغلب موارد، فرد هیچ دردی را در بدن خود حس نمی‌کند. تنها علائم کیست تخمدان دردهای لگنی و عقب افتادن زمان عادت ماهانه است. درد در شکم یا لگن شایع‌ترین علامت است. درد می‌تواند در اثر پارگی کیست، رشد سریع و اتساع آن، خونریزی به درون کیست یا پیچ‌خوردن کیست در اطراف منبع خونی آن ایجاد شود. همچنین زمانی که کیست دور پایه خود پیچ می‌خورد و یا به اصطلاح کیست تورسیون پیدا می‌کند، در این شرایط بیمار درد زیادی دارد.

اگر زنی در دهه چهارم زندگی خود یا حتی جوان‌تر باشد و قاعدگی‌های منظم داشته باشد؛ بیشتر توده‌های تخمدانی «کیست های تخمدانی عملکردی» خواهند بود. که در حقیقت غیرطبیعی نیستند. این کیست‌ها با جریان تخمکگذاری که در چرخه قاعدگی رخ می‌دهد ارتباط دارند و معمولاً در طی چرخه قاعدگی بعدی خود به خود ناپدید می‌شوند.
بنابراین به خصوص در زنانی که در دهه دوم و سوم زندگی خود هستند این کیست‌ها در چند چرخه قاعدگی بررسی می‌شوند تا مشخص شود آیا از بین رفته‌اند یا نه. چون قرص‌های ضد بارداری خوراکی تا حدودی با جلوگیری از تخمک گذاری عمل می‌کنند، پزشکان انتظار نخواهندداشت که زنان مصرف‌کننده ضدبارداری‌های خوراکی «کیست های تخمدانی عملکردی» داشته باشند. بنابراین ممکن است به زنانی که در حین مصرف قرص‌های ضدبارداری خوراکی به کیست‌های تخمدان مبتلا می‌شوند توصیه شود که به جای پایش از طریق اولتراسوند لگن یا جراحی معاینه شوند.
عوامل دیگری نیز وجوددارند که در کنار سن زن یا مصرف ضدبارداری‌های خوراکی به ارزیابی کیست‌های تخمدانی کمک می‌کنند. کیستی که در اولتراسوند شبیه یک کیسه ساده پر مایع به نظر می‌رسد. در مقابل کیستی با بافت سخت در داخل آن، به احتمال زیاد خوش‌خیم است. بنابراین اولتراسوند نیز در تشخیص این که تومور تخمدانی جدی است یا نه، نقش دارد.
سرطان تخمدان در زنان جوان‌تر از ۴۰ سال نادر است. کیست‌های تخمدانی که پس از ۴۰ سالگی ایجاد می‌شوند نسبت به قبل از آن شانس بالاتر سرطانی‌بودن را دارند، اگرچه بیشتر کیست‌های تخمدان حتی پس از ۴۰ سالگی خوش‌خیم هستند. آزمون خونی CA-125 می‌تواند به عنوان مشخصه‌ای برای سرطان تخمدان به کاررود، اما غیرطبیعی بودن آن همیشه به معنی وجود سرطان نیست. اولاً بسیاری از بیماری‌های خوش‌خیم در زنان در سنین باروری می‌تواند سبب افزایش CA125 شود. بنابراین CA-125 یک آزمون اختصاصی به خصوص در زنان جوان نیست. عفونت‌های لگن، فیبروئیدهای رحم، بارداری، کیست‌های خوش‌خیم تخمدان (هموراژیک) و بیماری‌های کبد همگی بیماری‌هایی هستند که ممکن است در غیاب سرطان تخمدان سطح CA-125 را افزایش دهند. ثانیاً حتی در صورت ابتلا زن به سرطان تخمدان، تمام این سرطان‌های تخمدان سبب افزایش سطح CA-125 نمی‌شود. علاوه براین، سطوح  CA-125 در زنان مبتلا به سرطان سینه، ریه و پانکراس نیز به صورت غیرطبیعی بالا می‌رود.

کیست تخمدان باعث ناباروری، افزایش ابتلا به سکته و سرطان رحم می‌شود. عوارض این بیماری شامل دیابت، حملات قلبی، چاقی، خصوصیات مردانه مانند رویش مو بر روی بدن و صورت، جوش زدن، عضلات و استخوان های درشت و عادت ماهانه نامنطم می‌باشد. 

بیشتر بدانیم: روش های درمان ناباروری و نازایی

مطالعات ثابت کردهاست داروها و رژیمی که برای درمان دیابت استفاده می‌شوند و همچنین داروهایی که از عمل  هورمون‌های مردانه در زنان جلوگیری می‌کنند؛ باعث جلوگیری از عوارض این بیماری می‌شوند. بنابراین بایستی در این بیماری رژیم غذایی بر اساس غلات و دانه‌های کامل و سبوس‌دار باشد و مصرف محصولات فرآوری شده و پخته مثل انواع شیرینی و ماکارونی محدودشود.

یک تحقیق در ایتالیا نشان داد مصرف داروی گلوکوفاژ (متفورمین) و رژیم غذایی که دارای کربوهیدرات‌های کامل (مانند غلات کامل وسبوس دار) باشد، این بیماری را درمان می‌کند.

برنامه غذایی که شما در این شرایط بایستی رعایت کنید به صورت زیر است:

1. عدم مصرف یا مصرف کم انواع شیرینی و کیک و کلوچه، ماکارونی‌ها و غذاهایی که شکر به آنها اضافه شده است، آبمیوه‌های مصنوعی مثل انواع ساندیس، نوشیدنی‌هایی مثل نوشابه و نان‌های سفید.
2. مصرف میوه و سبزیجاتی مثل هویج، فلفل، کاهو، کلم، اسفناج و…

همچنین با تجویز پزشک قبل از هر وعده غذایی داروی ضددیابت گلوکوفاژ (متفورمین) مصرف کنید.

بیشتر کیست‌های تخمدان در زنان در سنین باروری کیست‌های فولیکولار هستند که به طور طبیعی در عرض ۱ تا ۳ ماه از بین می‌روند. اگرچه ممکن است این کیست‌ها پاره شوند؛ به ندرت علائم ایجاد می‌کنند. این کیست‌ها خوش خیم هستند و مشکلاتی ایجاد نمی‌کنند. در زنانی که هیچ علائمی ندارند؛ این کیست‌ها را می‌توان همزمان در طی آزمایش لگن تشخیص داد. تمام زنان در مقاطعی از زندگی به کیست‌های فولیکولار مبتلا می‌شوند.
در زنان در سنین باروری، معاینه کیست فولیکولار معمولاً در چند چرخه قاعدگی انجام می‌شود؛ زیرا در این گروه سنی این کیست‌ها شایع و سرطان تخمدان نادر است. گاهی اوقات کیست‌های تخمدانی در زنان غیریائسه حاوی مقداری خون است که کیست‌های هموراژیک نامیده می‌شوند. کیست‌های هموراژیک به سرعت برطرف می‌شوند.
به منظور تعیین استراتژی درمانی برای کیست‌های تخمدان از اولتراسوند استفاده می‌شود زیرا این روش می‌تواند به تشخیص این که این کیست، کیست ساده یا ترکیبی است کمک کند. کیست ساده که در بیماری‌های خوش‌خیم دیده می‌شود فقط حاوی مایع بوده و بافت جامد ندارند اما کیست ترکیبی بافت جامدی دارد که به پایش و احتمالاً جراحی نیاز دارد.

درمان کیست‌های فیزیولوژی که اغلب کیست‌های تخمدان در زنان از این نوع است با تجویز قرص ضدبارداری LD و HD‌ درمان می‌شود. در این روش با مصرف قرص، فعالیت هورمونی تخمدان متوقف شده و کیست کوچک می‌شود و زمانی که تخمک‌گذاری صورت نمی‌گیرد؛ کیست هم به وجود نمی‌آید. این کیست‌ها اغلب پس از گذشت یک تا ۳ ماه کوچک شده و از بین می‌رود.

اما در نوع اندومکسیوما که داخل آنها پر از خون است؛ درمان با روش‌های دارویی مؤثر نبوده و مریض باید لاپاروسکوپی شود و این عمل همراه با بیهوشی است و البته باید توجه داشت چنانکه کیست‌های فیزیولوژیک هم بعد از گذشت ۲ تا ۳ ماه کوچک نشوند؛ حتماً باید عمل لاپاروسکوپی جهت درمان آنها صورت بگیرد.

به طور خلاصه درمان ایده آل کیست‌های تخمدان به سن زن، اندازه کیست (و تغییر اندازه) و ظاهر کیست در اولتراسوند بستگی دارد.
درمان می‌تواند شامل معاینه ساده یا ارزیابی آزمون‌های خونی مانندCA-125 باشد که به تشخیص پتانسیل ابتلا به سرطان کمک می‌کند.
در صورت ایجاد درد شدید، از بین نرفتن خود به خود یا مشکوک‌بودن تومور، می‌توان آن را با لاپاراسکوپی یا در صورت نیاز با لاپاراسکوپی باز خارج کرد. به مجرد خارج‌کردن کیست، تومور به یک پاتولوژیست ارجاع داده می‌شود تا به منظور تشخیص نهایی نوع کیست موجود، بافت را در زیر میکروسکوپ آزمایش کند.

خواندن این مطلب مفید است: جزوه آموزش جراحی لاپاروسکوپی

منابع:

کتاب بیماری های زنان برک و نواک ۲۰۰۷

کتاب آندوکرینولوزی زنان و ناباروری اسپیروف– گلس– کیس

کتاب بیماریهای زنان و مامایی دنفورث (گیبس، کارلان، هنی، نیگارد) ۲۰۰۸

کتاب بارداری و زایمان ویلیامز (کانینگهم، گنت، لونو، گیلستریپ، هوث وسترم)  ۲۰۱۰

سایت ایران سلامت

سایت تبیان

سایت پزشکان بدون مرز