بیماری ام اس (MS) یا مولتیپل اسکلروزیس چیست؟

MS یک بیماری خود ایمنی است که دستگاه عصبی مرکزی (CNS) را درگیر می کند CNS یا دستگاه عصبی مرکزی شامل مغز، طناب نخاعی است. در اطراف فیبرهای عصبی یک بافت چربی به نام میلین (myelin) وجود دارد که از آن محافظت می کند و به هدایت الکتریکی بوسیله فیبرهای عصبی کمک می کند.

در بیماری MS میلین در نواحی متعددی از بین می رود و به جای آن بافت اسکار (زخم) بجای می ماند که به این پدیده اسکلروزیس گفته می شود. این نواحی آسیب دیده به عنوان پلاک یا ضایعه ( lesion) نیز گفته می شود. بعضی اوقات فیبر عصبی خود به خود آسیب دیده و می شکند. میلین نه تنها از فیبرهای عصبی محافظت می کند بلکه در کار و عملکرد آنها نیز اهمیت دارد. وقتی میلین یا خود فیبر عصبی آسیب دیده یا تخریب می شود، توانایی اعصاب در هدایت ایمپالس های الکتریکی از مغز به اندام و بالعکس دچار اختلال می گردد و این عامل نشانه های مختلف مربوط به بیماری MS را در فرد ایجاد می کند.

M.S از بیماریهای شایع سیستم عصبی مرکزی در انسان و یک بیماری خود ایمنی است. این بیماری به صورت مزمن خود را نشان می‌دهد. M.S اغلب ، بالغین جوان را مبتلا می‌سازد و در جنس مؤنث دو تا سه برابر بیشتر رخ می‌دهد. مشخصه این بیماری ، متعدد بودن ضایعات از نظر زمانی و مکانی و رخداد علایم به صورت رفت و برگشتی است. یعنی یک علامت عصبی پس از مدتی بهبود یافته و در زمان دیگر همان علامت یا علائم دیگری مجدداً رخ می‌دهند. علائم هر حمله بهبودی نسبی یافته، ولی ممکن است عودهای مکرر بیماری سبب ناتوانی تدریجی بیمار گردد.

در M.S علائم بالینی بستگی به محل و وسعت ضایعه دارد و تخریب میلین معمولاً در نواحی خاصی نظیر عصب بینایی، ساقة مغز، مخچه و ماده سفید نیمکره‌های مغز منجر به بروز مجموعه‌ای از علائم بالینی به صورت تاری دید ناگهانی، ناتوانی در حرکت اندامها ، عدم تعادل ، دوبینی و اختلالات حسی به صورت احساس خواب رفتگی در اندامها و علائم متنوع دیگر می‌گردد. سیر علایم بالینی بیماری M.S در هر بیماری متفاوت بوده و می‌تواند به صورت یک بیماری کاملاً خوش‌خیم رخ دهد و بیمار سالها عاری از علائم عصبی باشد و یا اینکه یک حالت پیشرونده سریع در علائم بالینی همراه با ناتوانی اتفاق می‌افتد.

• MS یک بیماری نورولوژیک مزمن و غیرقابل پیش بینی است که دستگاه عصبی مرکزی را درگیر میکند.
• MS مسری نیست و بطور مستقیم از طریق وراثت منتقل نمی شود.
• بیشتر افرادی که MS دارند طول عمر طبیعی و یا تقریباً طبیعی دارند.
• بیشتر افرادی که ام اس دارند ناتوانی شدید پیدا نخواهند کرد.
• درحال حاضر داروهای تأیید شده ای (FDA) برای این بیماری وجود دارد، که روند بیماری MS را تعدیل کرده و یا پیشرفت آن را کند می سازد.

افرادی که MS دارند ممکن است علائم خفیف، متوسط، یا شدید داشته باشند.

خصوصیات: به دوره های تشدید بیماری که این بیماران تجربه میکنند، FLAR-UPS گفته می شود که البته نام عود، حمله و وخیم شدن را می توان به آن اطلاق کرد. دوره های حاد بدتر شدن عملکرد عصبی در این افراد دیده می شود. بعد از آن دوره های بهبودی کامل یا ناقص بیماری اتفاق می افتد (رمیسیون) که در طول آن پیشرفت بیماری وجود نخواهد داشت.

فراوانی: بیشتر افراد در هنگام تشخیص اولیه به این فرم از بیماری دچار هستند که تقریباً 85 درصد افراد مبتلا به MS را شامل می گردد.

خصوصیات: افراد این گروه گونه ای از بیماری MS را تجربه می کنند که روند بدتر شدن بیماری از ابتدا مداوم ولی آهسته است و عود و بهبودی قابل تمایزی دیده نمی شود. با این حال، میزان و نسبت پیشرفت در طول زمان متغیر است و گاهی توقف بیماری و بهبودی های موقتی ممکن است دیده شود.

خصوصیات: افراد با این نوع MS یک دوره ابتدائی عود- بهبودی را تجربه می کنند و متعاقب آن یک روند ثابت بدتر شدن بیماری دیده خواهد شد که ممکن است همراه یا بدون، عود ( حمله مجدد) و بهبودی نسبی (رمیسیون) باشد.

فراوانی: تا قبل از عرضه داروهای موثر برای درمان MS پنجاه درصد از MS نوع عود- بهبودی ظرف 10 سال به نوع پیشرونده ثانویه مبتلا می شدند.

هنوز داده های حاصل از مطالعات طولانی مدت در دسترس نیست تا ثابت شود  فاصله زمانی برای تبدیل شدن به این شکل از بیماری با داروهای موجود طولانی شود.

خصوصیات: افرادی که این نوع MS را دارند، یک بیماری با حالتی که نشانه ها بصورت ثابت رو به بدتر شدن می گذارند، را تجربه می کنند ولی با این حال در دوره بیماری ممکن است بهبودی موقتی وجود داشته باشد و یا وجود نداشته باشد بر خلاف MS دوره های عود و بهبودی، در این نوع MS در فواصل حملات عود، پیشرفت بیماری به سمت بدتر شدن همواره وجود خواهد داشت.

بیماری MS در مرحله اولیه عود با بهبودی کامل یا تقریبا کامل همراه است.بین نخستین حمله و بروز علائم عصبی بعدی ممکن است ماهها تا سالها فاصله وجود داشته باشد، پس از گذشتن این دوره علائم جدیدی بروز می‌نماید و یا علائم قبلی عود کرده، پیشرفت می‌نماید. احتمال عود بیماری پس از عفونت و در زنان حدودا در سه ماه اول پس از زایمان بیشتر است. در بعضی بیماران با گذشت زمان و پس از چندین حمله عود و بهبودی ناقص ، بیمار تدریجاً دچار ضعف حرکتی اندامها ، سفتی عضلانی ، اختلال حسی ، عدم تعادل در راه رفتن و مشکلات ادراری ممکن است به درجات مختلفی ناتوان گردد. معمولا” بیمار تا حدود 30 سال پس از شروع بیماری زنده می‌ماند و عده کمی در همان ابتدا تلف می‌شوند.

سیر این بیماری اشکال متعددی دارد و اغلب بیماران دچار حملات تشدید و تخفیف علائم شده و بین حملات هیچ علامتی ندارند. عده دیگری دچار نوع مزمن و پیشرونده مولتیپل اسکلروز شده و با گذشت زمان بر شدت علائم آنها افزوده می‌شود.

در عین حال که علت بیماری MS ناشناخته است، اغلب محققین بر این باورند که آسیب به میلین در این بیماری به علت پاسخ نامناسب سیستم ایمنی بدن می باشد. در حالت طبیعی، سیستم ایمنی در مقابل عوامل بیگانه همچون ویروس و باکتری از بدن محافظت می کند.

در بیماری های خود ایمنی، بدن به بافت های خود حمله می کند. باور بر این است که MS یک بیماری خود ایمنی است. در این بیماری میلین هدف حملات قرار می گیرد. دانشمندان هنوز نمی دانندچه عامل شروع کننده ای سیستم ایمنی را وادار به این کار می کند اغلب عقیده دارند که عوامل متعددی از جمله: ژنتیک- جنسیت- عوامل محیطی (ویروس ها، آسیب ها و صدمات و فلزات سنگین) در این زمینه نقش دارند.

هرکسی ممکن است دچار بیماری  MS شود ولی الگوهایی وجود دارند:

• بیشتر افراد با MS بین سنین 50-20 سالگی تشخیص داده می شوند.
• زنان 3-2 برابر مردان به بیماری مبتلا می گردند.
• مطالعات نشان می دهند که عوامل ژنتیک بعضی اشخاص را در مقایسه با دیگران به بیماری مستعد تر می سازند ولی شواهدی از وراثت مستقیم در بیماری MS وجود ندارد.
• MS در نژاد اروپای شمالی شایع تر است ولی نژادهای آفریقایی، آسیایی و هیسپانیک نیز از این بیماری در امان نیستند.

حدود 400 هزار آمریکایی MS دارند و هر هفته حدود 200 نفر تشخیص داده می شوند در کل دنیا 5/2 میلیون نفر به بیماری MS مبتلا می باشند.

MS با شروع زود هنگام: بیماری در افراد قبل از 21 سالگی تشخیص داده می شود که 5 درصد کل بیماران را تشکیل می دهد. MS معمولاً بعنوان بیماری بزرگسالان مطرح می شود ولی در کودکان نیز دیده شده است.

MS با شروع دیر هنگام: بیماری بعد از سن 50 سالگی تشخیص داده می شود 4/9 درصد بیماران MS را این گروه تشکیل می دهند.

نشانه های MS غیرقابل پیش بینی بوده و از فردی به فرد دیگر و از زمانی به زمان دیگر متفاوت است. بطور مثال یک فرد ممکن است دچار خستگی غیرطبیعی شود و دیگری دچار مشکلات بینایی گردد. فردی ممکن است دچار عدم تعادل گشته و ماهیچه های هماهنگ کننده در تعادل، راه رفتن را برای او مشکل سازد و دیگری مشکل تکلم، لرزش، خشکی اندام ها و مشکلات مثانه را تجربه کند. ممکن است در طول روند بیماری بعضی از علائم ظاهر شوند و بعضی دیگر ناپدید شوند.

تغییرات در عملکرد شناختی از جمله حافظه، توجه و حل مشکل، سرگیجه، افسردگی و دیگر مشکلات روحی، خستگی، مشکل راه رفتن(اختلال درتعادل) اختلالات حسی مثل: بی حس شدن اندام ها، و سوزن سوزن شدن و کرختی، درد، اختلا ل عملکرد جنسی، سختی اندام ها، مشکلات بینایی

سردرد، ضعف شنوایی، خارش، تشنج، مشکل گفتاری و اختلال بلع، لرزش

هنوز علت این بیماری مهلک شناخته نشده است! محققان معتقدند که شاید عوامل ارثی ، تغذیه‌ای و محیطی در آن دخیل باشند. اما نظریه‌هایی برای پیدایش MS ارائه شده است. قابل قبولترین تئوری در مورد علت بیماری M.S را یک مکانیسم خود ایمنی می‌دانند، به این نحو که یک فاکتور محیطی نظیر عفونتهای ویروسی سبب تحریک سیستم ایمنی بدن و تشکیل آنتی بادی بر علیه میلین بافت عصبی شده، در نتیجه میلین اعصاب از بین رفته و منجر به بروز علائم عصبی می‌شود.

فاکتورهای ژنتیکی در مستعد نمودن فرد جهت ابتلا به این بیماری می‌توانند مؤثر باشند. بالاترین شیوع M.S در نژاد سفید پوست می‌باشد و این بیماری در نژاد زرد و سیاه شیوع کمتری دارد. این بیماری در ساکنین مناطق اطراف ناحیه استوا بندرت دیده می‌شود، در حالی که با افزایش فاصله از خط استوا و در مناطق معتدله شمالی و جنوبی ، نظیر آمریکا ، کانادا ، اروپای شمالی و استرالیا ، شیوع این بیماری بیشتر می‌شود. مهاجرت به مناطق با شیوع کم قبل از 15 سالگی خطر ابتلا به بیماری M.S را کاهش می‌دهد.

افرادی که در نیمکره شمالی کره زمین در ماه اردیبهشت به دنیا می‌آیند با احتمال بیشتری به بیماری مولتیپل اسکلروز مبتلا می‌شوند. دانشمندان نتوانسته‌اند ارتباط بین MS و ماه تولد را شرح دهند ولی اینطور تصور می‌نمایند که این نتایج می‌تواند با تابش خورشید و مقدار ویتامین D مادر که رشد جنین را تحت تاثیر قرار می‌دهد مرتبط باشد. چون در نیمکره شمالی در این ماه مقدار تابش خورشید کم است و مقدار کمی از ویتامین D در بدن افراد ساخته می‌شود.

وقوع M.S در دوران کودکی نادر است، اما بعداً به سرعت شیوع آن افزایش می‌یابد تا در حوالی 30 سالگی به حداکثر می‌رسد و همچنان شیوع آن تا دهة چهارم عمر بالا می‌ماند و سپس سریعاً کاهش می‌یابد به طوری که M.S پس از 60 سال ، به ندرت رخ می‌دهد. به دلیل فاکتورهای هورمونی و سیستم ایمنی بروز بیماری M.S در زنان 2 تا3 برابر مردان است. معمولاً M.S در طبقات اجتماعی- اقتصادی بالا بیشتر دیده می‌شود.
علائم بالینی بیماری

در ابتدا بیمار تقریبا” هیچگونه علائم پزشکی ندارد، اما پس از گذشت چند سال ، بیماری بروز می‌کند. علائم عصبی در بیماری M.S به دلیل درگیری قسمتهای مختلف دستگاه عصبی مرکزی (CNS) متنوع می‌باشد. به خاطر ماهیت بیماری و درگیری قسمتهای مختلف سیستم عصبی و نیز دخالت عوامل جغرافیایی در چگونگی تظاهر بیماری ، علائم و بویژه اولین علامت شروع بیماری متنوع و شدت آن نیز متغیر خواهد بود، بنابراین در بیماری M.S هیچگاه یک فرم کلاسیک و ثابت و مشخص نمی‌توان یافت. چون در M.S عصب بینایی ، ساقه مغز ، مخچه و نخاع بیشتر درگیر می‌شوند، تظاهرات بالینی ناشی از ضایعات در این قسمتها می‌باشد.

شایعترین علائم در شروع بیماری عبارتند از: ضعف دستگاه حرکتی ، احساس درد سوزنی ، اختلال در دید ، کاهش یا تاری دید ناگهانی در یک چشم (نوریت اپتیک) ، دوبینی ، حرکت غیرارادی چشم ، اختلال در فهم کلمات ، لرزش ، اختلال در حسهای عمقی و از دست دادن تعادل ، فلج قسمتی از اندام تحتانی و تغییر در پاسخهای عاطفی ، احساس گرفتگی و گزگز یا عدم تعادل یک اندام ، اختلال عملکرد مثانه به صورت فوریت یا تأخیر در شروع ادرار. این علایم غالبا گذرا بوده و طی چند روز تا چند هفته از بین می‌روند، ولی با گذشت زمان این علائم ممکن است مستقر و ثابت شده و بیمار گاهی دچار مشکلات گفتاری ، شناختی و خلقی و حافظه‌ای می‌گردد.

پیشرفت حاد و سریع در این بیماری به ندرت دیده می‌شود و در بیشتر مبتلایان سیر بیماری خوش خیم بوده و علائم آنقدر خفیف هستند که حتی به پزشک هم مراجعه نمی‌کنند.

ممکن است در شروع بیماری M.S ، تشخیص نامشخص باشد اما به تدریج که میلین اعصاب از بین می‌رود و یا بیماری عود می‌کند، تشخیص بیماری کامل می‌شود. از بین رفتن و تحلیل رفتن مغز با MRI قابل تشخیص است. علت اصلی به تأخیر افتادن تشخیص ، دوره پنهانی طولانی بیماری است که حدود 1 تا 10 سال یا بیشتر طول می‌کشد.
تشخیص بیماری M.S بر اساس علائم بالینی و سیر بیماری و وجود سابقه تشدید و تخفیف علائم ، یافته‌های معاینه عصبی و بررسیهای آزمایشگاهی نظیر بررسی مایع مغزی نخاعی ، پتانسیلهای فراخوانده بینایی (VEP) و تصویرنگاری سیستم عصبی مرکزی با MRI انجام می‌شود. در مبتلایان به M.S بررسی الکتروفورز پروتئین‌های مایع مغزی نخاعی (CSF) نشان دهندة وجود نوارهای مشخص در منطقه ایمونوگلوبولینی IgG تحت نام نوارهای اولیگوکلونال باند است. پتانسیل فراخوانده بینایی (VEP) طولانی می‌شود و ام.آر.آی (MRI) ضایعات مربوط به آسیب میلین را در مغز ، ساقه مغز ، مخچه و یا نخاع که به صورت ضایعات گرد با حدود مشخص با اندازة از چند میلیمتر تا چند سانتیمتر می‌باشند را نشان می‌دهد.

در حال حاضر یک آزمایش منفرد برای تشخیص MS وجود ندارد و آزمایشات متعددی برای تشخیص باید انجام شود. تاریخچه کامل پزشکی و عملکرد دستگاه عصبی نیز بایستی مورد بررسی قرار گیرند. در زیر، مهم‌ترین آزمایشات را جهت تشخیص بیماری ام اس مشاهده می‌کنید:

• MRI: شمای کلی با جزئیات از مغز را نشان می دهد.
• تست های Evoked Potential: چگونگی و سرعت پاسخ فرد به محرک ها را نشان میدهد.
• گرفتن مایع نخاع: آزمایش مایع نخاع از نظر نشانه های بیماری

سلامت حالتی پویا از احساس خوب بودن از نظر جسمی، روحی، روانی و اجتماعی است که حتی با حضور یک بیماری مزمن نیز قابل دسترسی است. برای فردی که با MS زندگی می کند جاده سلامتی به دارو و درمان محدود نمی شود. به همان اندازه که ارتقای سلامت و روش های پیشگیری اهمیت دارند، شبکه محکم و گسترده حمایت کننده از خانواده و دوستان که فعالیت های فرد هنگام کار و تفریح را در برگیرد و ایجاد یک جایگاه ارزشمند دراجتماع و توجه کافی به نیازهای درونی فرد، مهم و اساسی خواهند بود.

با وجود مطالعات و پژوهشهای مدرن ، هنوز علت واقعی بیماری مشخص نشده و در نتیجه هنوز یک درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد. ولی با تدوین و پیگیری یک برنامه درمانی خاص و استفاده از دارو درمانی‌های جدید و تکنیکهای توانبخشی می‌توان علائم بیماری را تسکین داد, پیشرفت آن را کندتر کرد، با حمایت وضعیت کنونی توانائیهای شخص را حفظ نموده و ارتقاء بخشید.

داروهایی به بازار عرضه شده اند که می توانند از شدت علائم بکاهند و عملکرد فرد را بهتر کنند. این داروها می توانند کیفیت زندگی را در بیماران MS بهود بخشند.

شامل کورتیکواستروئید تزریقی به مدت 5 روز می‌باشد، که بهبود حملات حاد بیماری را تسریع می‌کند.

که در نوع عود کننده بیماری استفاده می‌شود، شامل تجویز اینترفرون بتا (که به دو شکل تزریق عضلانی هفتگی و یا تزریق زیر جلدی یک روز در میان است.) ، گلاتیرامر استات ، تجویز ایمونوگلوبولین وریدی یا IVIg و تعویض پلاسما است.

هدف از درمانهای علامتی کاهش علائم ناتوان کننده بیماری به منظور زندگی بهتر بیماران است. مثلا سفتی عضلانی با باکلوفن ، خستگی بیمار با آمانتادین و درد و گزگز شدن اندامها با کاربامازپین ، لرزش بیمار با کلونازپام و اختلال عملکرد مثانه با اکسی‌بوتینین و افسردگی بیماران با فلوکستین تسکین پیدا می‌کنند.

در موارد M.S با فرم مزمن پیشرونده داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی نظیر آزاتیوپرین ، سیکلوفسفامید و متوتروکسات ممکن است موجب کاهش سرعت پیشرفت بیماری شوند.

• Avonex آوونکس(انیترفرون بتاa-1)
• Betaseron بتاسرون(انیترفرون بتاB-1)
• Copaxone کوپاکسون(گاراتیرامراستات)
• Rebif ربیف (انیترفرون بتاa-1)
• Novantrone نوانترون ( متیوکسانترون)
• Tysabri تیزابری ( ناتالیزوماب)

ورزش و درمان فیزیکی در درمان این بیماران نقش مهمی دارند. تحرک جسمی ، ورزشهای هماهنگ و انبساط عضلات به تقویت نیروی عضلانی در بیماران MS کمک می‌کند. مبتلایان به M.S بایستی بر اساس تواناییهای خویش یک برنامه ورزشی مناسب انتخاب کنند. از آنجا که خستگی سبب تشدید حملات و علائم بیماری می‌شود، بنابراین بایستی ورزشهای سبکتر انتخاب شود و از محیط گرم اجتناب شود.

از آنجایی که بیماری M.S یک بیماری مزمن با سیر غیر قابل پیش بینی است، بیمار نیاز به حمایت‌های روحی- روانی از طرف همسر ، خانواده ، دوستان و اجتماع می‌باشد. فرد مبتلا به M.S باید بداند که با انطباق با بیماری و سازگاری با شرایط جسمی می‌تواند همچنان فرد مؤثر و کارآمدی باشد. از آنجا که استرسهای روحی در شروع و تشدید علائم نقش بسیار قوی دارند، خود بیمار و خانواده او بایستی از این نظر پیشگیریهای لازم را تا آنجا که ممکن است به عمل آورند.

بستگی به تواناییهای جسمی و ذهنی بیمار دارد. از آنجا که فعالیت فیزیکی شدید و خستگی مفرط و نیز استرسهای روحی می‌تواند در تشدید علائم مؤثر باشند، بیمار باید یک برنامه کاری منظم داشته باشد.

مبتلایان به M.S خصوصاً انواع خوش خیم آن و مواردی که ناتوانایی های حرکتی- تعادلی بارزی نداشته باشد می‌توانند جهت تشکیل خانواده و ازدواج اقدام نمایند.

از آنجا که M.S بطور شایع در سنین 20 تا 40 سالگی و بیشتر در زنان رخ می‌دهند. این سوال که آیا حاملگی بر روی سیر بیماری M.S اثر دارد، اهمیت می‌یابد. در این مورد باید گفت که خطر وقوع حمله M.S در طی 9 ماه حاملگی کمتر است. حاملگی بر سیر بیماری M.S معمولاً تأثیری نداشته ولی میزان عود در سه ماه نخست پس از زایمان شایعتر است. شیردهی ، در صورتی که بیمار از اینترفرون یا داروهای سرکوب کننده ایمنی استفاده نکند، بلامانع می‌باشد.

بیشتر بخوانید: بیماری مولتیپل اسکلروزیس (MS) علائم و عوارض