آشنائی با آناتومی دستگاه تناسلی داخلی زنان

دستگاه تناسلی زنان (Internal Genital tract) از لحاظ آناتومی، از قسمت های زیر تشکیل شده است:

واژن: یک لوله تو خالی با عمق حدود 8cm است.

رحم:  رحم یک عضو تو خالی و گلابی شکل است که دیواره عضلانی قطوری دارد. در زنان جوان پیش از بارداری به طول ۸cm عرض ۲cm و ضخامت ۵/۲ است. رحم در یک زاویه تقریباً عمودی نسبت به واژ‍ن قرار گرفته است و از سه بخش تشکیل شده است:

• قعر (Fundus)
• تنه (Body)
• گردن (Cervix)

قعر (Fundus): بخشی از رحم است که بالاتر از محل ورود لوله های رحم قرار دارد.

تنه (Corpus): بخشی از رحم است که در زیر محل ورود لوله های رحمی قرار دارد. تنه رحم در پائین باریک می شود و در امتداد گردن رحم قرار می گیرد.

گردن رحم: گردن رحم دیواره قدامی واژن را سوراخ می کند. حفره تنه رحم در مقطع کرونال به شکل مثلث است ولی در مقطع  ساجیتال تنها به صورت یک شکاف دیده می شود.

حفره گردن رحم را کانال سرویکال (Cervical canal) می گویند. این کانال از طریق سوراخ داخلی (Internal os) با حفره رحم و از طریق سوراخ خارجی (External os) با حفره واژن در ارتباط است.

رحم از سه لایه تشکیل شده است:

• لایه سروزی خارجی از صفاق
• لایه میانی عضلانی به نام Myometrium که بخش اعظم جسم رحم را می سازد
• لایه مخاطی داخلی به نام اندومتر Endometrium

در اغلب زنان، محور طولی رحم به طرف جلو روی محور طولی واژن خم می شود که به آن پوزیشن Anteversion می گویند. به علاوه، محور بلند تنه رحم در سطح سوراخ داخلی، بر روی محور بلند گردن رحم به جلو خم می شود که به آن پوزیشن Anteversion می گویند .بنابرین در حالت ایستاده و با مثانه خالی، رحم تقریباً در سطح افق قرار می گیرد.

درباره «سرطان دهانه رحم» بیشتر بخوانید.

عضلات Levator ani ورقه عضلانی پهنی را می سازند که در عرض حفره لگنی کشیده شده است و همراه با فاسیای لگنی که بر روی سطح فوقانی این ورقه عضلانی قرار گرفته اند، از احشای لگنی حمایت می کند و در برابر فشار داخل شکم (IAP) که به طرف پائین منتقل می شود، مقاومت می نماید. برخی از فیبر های عضلانی بالا برنده مقعد، به یک ساختمان فیبری عضلانی (فیبر ماسکولار) به نام جسم پرینه (Perineal) متصل می شوند. این ساختمان نقش مهمی در حفظ تمامیت کف لگن ایفا می کند. با آسیب جسم پرینه، پرولایس احشای لگنی بروز می کند. جسم پرینه در پرینه بین واژن و کانال آنال قرار گرفته تا از واژن و به طور غیر مستقیم از رحم حمایت کند.

سه لیگامان مهم که حاصل افزایش ضخامت فاسیای لگن بر روی سطح فوقانی عضلات لوتورآنی قرار گرفته اند، وظیفه نگه داری رحم را بر عهده دارند. این رباط ها به گردن رحم و سقف واژن متصل هستند و نقش مهمی در حمایت از رحم و نگهداری گردن در پوزیشن صحیح دارند. این سه رباط عبارتند از:

• سرویکال عرضی
• پوبو سرویکال
• ساکرو سرویکال

بدیهی است که آسیب به عناصر نگه دارنده رحم در پی زایمان باعث جابه جایی رو به پایین رحم می گردد که پرولاپس رحم نام دارد.

فوندوس رحم در ماه سوم بارداری از لگن بالاتر می رود و در ماه نهم به زایده گزیفوئید می رسد. علت اصلی افزایش اندازه رحم در بارداری، هیبر تروفی فیبر های عضله صاف میومتر می باشد. فونکسیون رحم، دریافت و نگهداری و تغذیه تخمک لقاح یافته است.

لوله های رحمی که به آن فالوپ Fallopian Tubes هم می گویند، در کناره های فوقانی لیگامان پهن (Broud lig) قرار می گیرند. هر لوله به طول 10cm است و جهت انتقال تخمک از تخمدان به رحم عمل می کند.

لوله های رحمی از چهار قسمت تشکیل شده اند:

قیف (Infandibulum): انتهای خارجی لوله است که لبه آزاد آن چندین زایده انگشتی به نام (Fimbria) دارد. این شرابه ها روی تخمدان قرار می گیرند.

آمپول (Ampula): این قسمت عریض ترین بخش لوله به طول تقریباً 5cm است_.

تنگه (isthmus): باریک ترین بخش لوله است که درست در خارج رحم قرار دارد.

بخش داخلی جداری (intramular part): دیواره رحم را سوراخ می کند و به طول 1cm می باشد.

تخمدان ها: تخمدان ها یا Ovaries، دو عنصر بادامی شکل به ابعاد 1*2*4 سانتی متر به رنگ صورتی متمایل به خاکستری هستند که هر کدام در یک طرف روی دیواره خارجی لگن خاصره ی حقیقی قرار گرفته است.

لگن (Normal Pelvic): لگن یک ساختمان استخوانی به شکل کاسه است که از بخش انتهایی دستگاه گوارش، دستگاه ادراری و اعضای تناسلی در مرد و زن حفاظت می کند. لگن از ۴ قطعه استخوانی تشکیل شده است. دو استخوان هیپ، استخوان ساکروم و استخوان کوکسیس.

لگن به وسیله خط Linea Terminalis به دو بخش تقسیم می شود:

1. لگن کاذب False Pelvis
2. لگن حقیقی True Pelvis

لگن کاذب: بخشی از حفره شکلی بوده و محتویات شکم را در بر میگیرد و پس از ماه سوم بارداری از رحم حمایت می کند. در مراحل ابتدایی زایمان، لگن کاذب به حرکات جنین به طرف لگن حقیقی کمک می نماید.

لگن حقیقی: در پایین خط ترمینال قرار گرفته و کناره های فوقانی استخوان پوبیس (عانه) و در پایین به وسیله خروجی لگن محصور شده است.

لگن حقیقی دارای سه قسمت است:

1. مدخل لگن Pelvic inlet
   • عقب: پرومنتوری ساکروم
   • طرفین: خط ترمینال
   • جلو: سیمفیزپوبیس
2. حفره لگن Pelvic Cavity
3. مخرج لگن Pelvice Outlet
   • عقب: دنباچه
   • طرفین: توبروزیته ایسکیال
   • جلو: قوس پوبیس

روش های اندازه گیری لگن:

1. معاینه واژینال
2. پیومتری با اشعه X
3. سونوگرافی
4. CT اسکن و MRI

تحرک مفاصل  سیمفیز پوبیس  و ساکرو ایلیاک در طی حاملگی به خصوص در مولتی پار ها افزایش می یابد که ناشی از  عمل هورمونی می باشد . حدود ۵-۳ ماه بعد از زایمان این تحرک کاملا” بر می گردد.

• لگن کاذب در زن کم عمق و در مرد عمیق است.
• مدخل لگن در زن عرضاً بیضی ولی در مرد قلبی است
• گنجایش لگن زن بیشتر از مرد است
• فاصله بین مدخل مخرج لگن زن کمتر از مرد است
• ساکروم زن کوتاه تر و عریض تر و صاف تر از ساکروم مرد است.

کف لگن از چهار لایه پوشیده شده است که یک لایه آن را فاسیا و سه لایه دیگر را طبقات عضلانی تشکیل می دهد و شامل سه طبقه سطحی، میانی و عمقی است.

1. طبقه سطحی شامل سه عضله
   • ترنسور سوس پرینئی سطحی
   • بولبو اسپونژیوسوس
   • ایسکیوکاورنوسوس
2. طبقه میانی (دیافراگم اروژینال)
   • عضله اسفنگتر اورتره
   • ترنسورسوس پرینئی عمقی
   • دو فاسیای سطحی و عمقی
   • بالا برنده مقعد(لویتور آنی)
3. طبقه عمقی(دیافراگم لگنی)
   • کوکسیژئوس(ایسکیوکوکسیژیوس)
   • پوبورکتالیس
4. عضله لویتورآنی
   • پوبوکوکسیژئوس
   • پوبوواژینالیس
   • ایلیوکوکسیژئوس

عضله پوبوکوکسیژئوس به عنوان مهمترین عضله کف لگن، نقش مهمی را در ساپورت احشاء لگنی به خصوص مثانه، رحم و کنترل پیشابراه به عهده دارد. عضله کوکسیژئوس قسمت خلفی دیاگرام لگنی را تشکیل می دهد و در هنگام زایمان، استخوان دنبالچه را نگه می دارد. عصب دیافراگم اساساً  از _۴s بوده و شاخه ای هم از رکتال تحتانی می گیرد.

(لازم به ذکر است که در بعضی از منابع از سه عضله پوبوکوکسیژ ئوس، پوبورکتالیس و ایلیو کوکسیژئوس به عنوان کف لگن یاد می شود)    

به طور کلی عضلاتی که با حفره درونی لگن کوچک (حقیقی) در ارتباط  هستند دو دسته اند:

دسته اول (دسته لگنی-رانی): شامل عضلات اوبتراتور داخلی و پریفورمیس است که مبداء این عضله در حفره لگنی است و در ناحیه ران پایان می یابد.

دسته دوم: شامل عضله بالا برنده مقعد و عضله کوکسیژئوس (که به آن ایسکیو کوکسیژئوس هم می گویند) می باشد که دیافراگم لگنی را می سازد و به شکل یک دیافراگم، حفره کف لگن را می پوشاند، به طوری که از پوبیس تا کوکسیس کشیده شده اند.

این عضلات دو نوع فیبر دارند:  I و II

نوع I (Slow exidative fiber): مسئول حفظ تون عضلات در حین استراحت می باشند. ۷۰%

نوع II(Fast glycolitic fiber): به هنگام افزایش فشار داخل شکمی فوراً وارد عمل می شوند و باعث ساپورت عضلانی می شوند (مثلاً هنگام سرفه کردن، عطسه کردن، خندیدن یا بلند کردن اجسام سنگین)

مجموعه ای از عناصر نرم است که در زیر دیافراگم لگنی قرار گرفته است و آپرتور تحتانی لگن را می پوشاند. پرینئوم ناحیه ای است لوزی شکل که در قطب تحتانی تنه و ما بین دو ران قرار دارد. زاویه قدامی آن را لیگامان پوبیک و زاویه خلفی آن را راس کوکسیس و زاویه های طرفی آن را توبروزیته ی ایسکیال تشکیل می دهند. اگر یک خط مستقیم چنان رسم کنیم که از جلوی توبروزیته های ایسکیال بگذرد، لوزی فوق را به دو مثلث قدامی و خلفی تقسیم می کند. مثلث قدامی را مثلث اروژیتال (ادراری-تناسلی) و مثلث خلفی را آنال (مقعدی) می نامند.

عضلات ناحیه پرینه:

1. عضله اسفنگتر مقعد که بطور طبیعی برای بسته نگه داشتن مقعد در حال انقباض باقی می ماند.
2. عضله بولبو اسپونژیوسوس(bulbospongiosus) که عمل آن تنگ کردن سوراخ واژن در جریان مقاربت می باشد.
3. عضلات سطحی عرضی و عمقی عرضی پرنیه که به تثبیت جسم پرنیه کمک می کند.
4. عضلات بالا برنده مقعد

جسم پرنیه یک گره عضلانی فیبروزی بین مقعد و واژن است که محل چسبیدن عضلات گفته  شده می باشد. در انتها ذکر این نکته ضروری است که اگر ناحیه پرنیه در جریان زایمان آسیب ببیند و به طور صحیح ترمیم نشود باعث اختلال کار آیی دیافراگم لگنی می شود.

1. حفاظت و نگهداری ارگان های لگنی و محتویات آن
2. افزایش ایستادگی و مقاومت به هنگام افزایش فشار داخلی شکمی در مقابل بیرون زدگی احشا و ارگان های داخلی
3. فراهم آوردن کنترل اسفنگتری دهانه پرینئال
4. اعمال مربوط به تولید مثل و فعالیت های جنسی
5. در طول زایمان از طریق شل شدن کامل عضلات، امکان باز شدن سوراخ واژن به اندازه خروجی استخوان لگن فراهم می شود.(طول فیبر ها سه برابر حالت طبیعی)