نوبت کاری و اثرات آن روی پرستاران

مقدمه

نوبت کاری از جمله پدیده های اجتماعی است که ریشه در تاریخ انسان دارد و امروزه نیز به دلایل اقتصادی و تکنولوژیک وجود دارد . پدیده نوبت کاری در بسیاری از صنایع و کارخانجات نظیر صنعت نفت ، نیروگاهها ، فولاد و ذوب آهن و بطور کلی هر صنعتی که در آن سرمایه گذاری اقتصادی سنگینی شده است و همچنین در برخی مشاغل خدماتی مثل پزشکی ، پرستاری ، آتش نشانی ، نیروی انتظامی ، خدمات آب ، برق ، تلفن و … وجود دارد و افراد در این نوع مشاغل بطور شبانه روزی در حال فعالیت هستند . این افراد مجبورند در روز که جامعه فعال است در خواب باشند و شب که جامعه در خواب بسر می برد بیدار بوده و به فعالیت مشغول باشند .

طبق آمارهای منتشره ۲۵% از کل نیروی کار با پدیده نوبت کاری مواجه هستند . با افزایش روزافزون جمعیت و نیاز به خدمات و صنعتی شدن جوامع ، نوبت کاری بطور مستمر افزایش خواهد یافت . با توجه به اثراتی که نوبت کاری بر روی سلامتی و ایمنی کارکنان دارد و می تواند در تولید و بهره وری نیز تاثیر گذار باشد بررسی و توجه به این مشکلات ضروری بنظر می رسد . این مقاله کارفریان ، سرپرستان ، اعضای کمیته ایمنی و بهداشتکار و کارکنان را کمک می کند تا بدانند :

 

– نوبت کاری چیست ؟

– نوبت کاری چطور می تواند بر روی کارکنان اثر بگذارد ؟

– خطرات نوبت کاری چیست ؟

– چطور می توان خطرات نوبت کاری را کنترل نمود ؟

 

نوبت کاری چیست ؟

منظور از نوبت کاری هر نوع کاری است که در خارج از ساعت معمول کار روزانه ( ۷ صبح الی ۶ بعد از ظهر ) انجام شود و شامل :

– شیفت های ثابت شب ، شیفت های ثابت دیگر ( از قبیل شیفت عصر ) و یا شیفت های که قبل از ۶ صبح شروع می شود .

– شیفت های چرخشی که زمان کار از روز به عصر یا از روز به شب تغییر یابد که این ممکن است بصورت هفتگی یا ماهیانه باشد .

– شیفت های فشرده هفتگی

نوبت کاری چطور می تواند بر روی کارکنان اثر بگذارد ؟

مغز انسان دارای ساعت بیولوژیکی ( ساعت زیستی ) است که وظایف فیزیولوژیکی بدن را تنظیم می کند که بصورت چرخه ای نوسان می کنند . مطالعات نشان می دهد که وظایف فیزیولوژیکی بدن از قبیل دمای بدن ، تولید هورمون ، ضربان قلب ، فشار خون ، فعالیت های گوارشی ، چرخه بیداری و خواب همه دارای چرخه ۲۴ ساعته هستند که به این چرخه ریتم سیرکادین گفته می شود که به ما می گوید چه وقت بیدار شویم و چه وقت بخوابیم ( تاریکی و روشنائی نقش مهمی در تنظیم این ریتم های سیرکادین دارد ) . بطور معمول تاریکی شب تغییراتی را در بدن ایجاد می کند که منجر به خواب می شود یعنی فشارخون ، میزان ضربان قلب ، میزان تنفس ، دمای بدن و فعالیت های گوارشی پایین می آید ولی روشنائی روز باعث بالا رفتن ریتم های سیرکادین می گردد .

مثالهای از ریتم های سیرکادین بدن در زیر آمده است :

۱ – درجه حرارت بدن در ساعت ۵ بامداد کمترین مقدار و در ساعت ۹ بعد از ظهر بالاترین مقدار را دارد .

۲ – آهنگ چرخه ۲۴ ساعته در هورمون کورتیزول ( هورمون بیدار کننده ) بدین گونه است که تراکم آن در خون هنگام صبح به بیشترین مقدار خود می رسد و هنگام شب به کمترین مقدار

۳ – هورمون ملاتونین عکس حالت فوق را نشان می دهد یعنی هنگام شب بیشترین تراکم را در خون دارد و بامدادان کمترین تراکم

وقتی که فرد بصورت شیفت چرخشی کار می کند مجبور است چرخه خواب و بیداری خود را برای شیفتی که در آن کار می کند تنظیم نماید ولی با وجود این ، ریتم های دیگر سیرکادین بصورت آنی با شیفت تنظیم نمی شوند و یک هفته یا بیشتر طول می کشد تا با چرخه جدید بیداری و خواب تنظیم شوند . ( دستگاه سیرکادین هنگام تغییر نوبت کاری از روزکاری ، برای تطابق کامل ممکن است به دو یا سه هفته شب کاری مدوام و پیوسته نیاز داشته باشد ) . چگونگی تنظیم ریتم های سیرکادین با یک چرخه جدید خواب و بیداری بستگی به فاکتورهای درونی از قبیل سن ، جنس ، سلامت جسمی و همچنین به فاکتورهای بیرونی از قبیل الگوی شیفت ، بار کاری ، محیط اجتماعی و خانوادگی دارد .

شیفت های چرخشی شب باعث اختلال در ریتم های سیرکادین می گردد بطوری که ما سعی می کنیم در مدت شب بیدار و فعال بمانیم وقتی که ریتم های سیرکادین پایین است و سعی می کنیم در مدت روز بخوابیم وقتی که ریتم های سیرکادین بالاست وقتی این عمل اتفاق می افتد ما می توانیم دچارکمبود خواب و ناراحتیهای گوارشی بشویم . کمبود خواب منجر به خستگی ، تحریک پذیری ، بیحالی ، کاهش کارائی و کاهش تمرکز حواس می گردد و همچنین می تواند میزان ریسک حوادث و آسیب ها را بالا ببرد . تحقیقات بر روی حوادث نشان می دهد که که میزان حوادث و آسیب ها درمیان افراد شب کار به علت کسری خواب و پایین بودن ریتم های سیرکادین بیشتر از افراد روز کار است .

اگر چه اثرات نوبت کاری روی ریتم سیرکادین را نمی توان بطور کامل حذف کرد ولی می توان از طریق کنترل سازمانی و کنترل فردی این اثرات را کاهش داد .

 

خطرات نوبت کاری

الف – خطرات بهداشتی

ب – مشکلات خانوادگی و اجتماعی

ج – پیامدهای ایمنی و اثر بر روی عملکرد شغلی

 

خطرات بهداشتی

۱ – اثر بر روی خواب :

بررسی ها نشان می دهد که حدود ۶۲% افراد نوبت کار از اختلال خواب رنج می برند و از شایعترین شکایت افراد نوبت کار می باشد . افراد بالغ بطور متوسط ۷ الی ۵/۷ ساعت در طی شبانه روز به خواب احتیاج دارند . مدت خواب پس از شیفت شب ۱۵ الی ۲۰% کاهش می یابد و از طرفی تقریبا نیمی از افراد شب کار در خواب رفتن یا ادامه خواب دچار مشکل می شوند بنابراین نوبت کاری هم روی مدت خواب و هم روی کیفیت خواب تاثیر می گذارد . مسئله دیگر در مورد مختل شدن خواب روزانه افراد شب کار ، ناشی از عوامل محیطی به خصوص سروصدای محیط میباشد .

عادت به چرت زدن مشکل دیگر افراد نوبت کار می باشد که این مسئله نیز حاکی از ناکافی بودن میزان خواب میباشد . بطور کلی تحقیقات نشان می دهد افراد نوبت کار نسبت به کارگران روزکار بطور متوسط در هر هفته ۵ الی ۷ ساعت کسری خواب دارند . بنابراین از آنجا که سیستم عصبی مرکزی حساس ترین عضو نسبت به محرومیت از خواب میباشد و خواب برای تجدید قوا لازم است محرومیت از خواب در افراد شب کار می تواند روی ایمنی ، سلامتی و در نتیجه کارائی افراد تاثیر مهمی داشته باشد که پیامدهای آن غیر از افراد نوبت کار ، متوجه کل جامعه می شود .

۲- مشکلات گوارشی :

تحقیقات نشان می دهد که اختلالات گوارشی در میان افراد نوبت کار شایع بوده و علت آن پیروی عمل هضم از ریتم سیرکادین می باشد . نوبت کاری می تواند با الگوهای منظم غذا خوردن و هضم غذا ، در اثر تغییر زمان کار و زمان خواب تداخل نماید که منجر به تهوع ، زخم های گوارشی ، یبوست ، کولیت و … می گردد . همچنین فاکتورهای ذیل نیز می تواند به اختلالات گوارشی در میان افراد نوبت کار کمک نماید که عبارت است از :

– صرف غذای بیشتر یا کمتر در شب

– مصرف خوراک مختصر ( مثلا ساندویج ) حاوی چربی بالا در شب

– دسترسی کمتر به مواد غذائی در شب

– پایین بودن عمل هضم و سایر فعالیت های بدن در شب

– مصرف الکل ، قهوه یا استعمال سیگار

۳ – مشکلات قلبی و عروقی :

بررسی ها نشان می دهد که بیماریهای قلبی و عروقی و حملات قلبی در میان افراد نوبت کار نسبت به افراد روزکار بیشتر دیده می شود . بیماریهای قلبی و عروقی در افراد نوبت کار فقط مربوط به عادت غذائی نامناسب نمی باشد بلکه کمبود خواب ، افزایش استرس ( در اثر تغییر شیفت از روز به شب ، ساعت کار طولانی ، بار کاری بالا و برنامه های کاری غیرمنظم ) ، افزایش فشار خون ، استعمال سیگار و کاهش فعالیت های فیزیکی بدن نیز می تواند به بیماریهای قلبی و عروقی کمک نماید .

۴ – پیامدهای روحی و روانی :

شکایت های روحی و روانی ، تحریک پذیری ، افسردگی ، استرس و اختلال در روابط اجتماعی از جمله پیامدهای روحی و روانی ناشی از تداخل شیفت کاری با زندگی اجتماعی و خانوادگی و همچنین محرومیت از خواب در افراد نوبت کار می باشد .

۵ – مصرف الکل و دارو :

مطالعات نشان می دهد که مصرف الکل ، کافئین و نیکوتین در افراد نوبت کار نسبت به افراد روز کار بیشتر می باشد . کارگران نوبت کار ممکن است جهت بیدار ماندن در شب از این مواد استفاده کنند و همچنین بررسی ها نشان می دهد که مصرف داروهای آرامبخش در افراد نوبت کار بیشتر است .

۶ – ریسک تماس با خطرات فیزیکی ، شیمیائی ، بیولوژیکی و …

افرادی که در شیفت های طولانی مدت کار می کنند ممکن است در تماس طولانی با مواد شیمیائی ،بیولوژیکی ، صدا ، ارتعاش و حرارت زیاد باشند که این خطرات می تواند سلامتی افراد را مورد تهدید قرار دهد .

۷ – اثر روی بارداری :

مطالعات محدودی در این زمینه صورت گرفته که شیفت های چرخشی و برنامه های کاری غیرمنظم ممکن است روی بارداری نیز اثر بگذارد .

۸ – بیماریهای دیگر :

افراد نوبت کاری که سابقه آسم ، دیابت ، صرع و افسردگی دارند بیماریشان ممکن است در اثر نوبت کاری تشدید شود .

 

 

 

مشکلات اجتماعی و خانوادگی :

 

شیفت کاری می تواند بر روی زندگی خانوادگی اثرات منفی داشته باشد و زندگی اجتماعی را مختل نماید به خصوص وقتی برنامه شیفت کاری طوری باشد که فرد در اواخر بعد از ظهر و عصر از خانه دور باشد و مطالعات مختلف نشان می دهد که میزان اختلالات زناشوئی و طلاق در بین کارکنان نوبت کار بیشتر است .

 

 

پیامدهای ایمنی و اثر بر روی عملکرد شغلی :

 

اگر تعداد حوادثی که در نوبت های مختلف اتفاق می افتد بصورت درصدی از تعداد نیروی انسانی حاضر در محیط کار بیان شود ، مشخص می گردد که نوبت شب دارای بالاترین میزان حادثه است . این نکته مشخص می سازد که آنچه در درجه اول عامل خطر در محیط کار است وجود فرد نوبت کار تطابق نیافته است و در این مورد محیط پیرامون فرد در درجه دوم اهمیت دارد .

 

یکی از رخدادهای فاجعه آمیز صنعتی ، حادثه نیروگاه اتمی تری مایل آیلند ( ۱۹۷۹ ) در آمریکاست که کل جامعه را تهدید کرد . سرچشمه این حادثه را می توان به خطاهای انسانی مربوط دانست که اپراتور نوبت کار خسته در اواسط شیفت مرتکب شده بود . حوادث دیگر نیز عللی مشابه داشتند و در اغلب موارد می توان ساعات کار غیرمتعارف و عدم تطابق دستگاه سیرکادین را مورد سرزنش قرار داد .

 

نوبت کاران تطابق نیافته می توانند به طرق مختلف عامل خطر برای خود و سایرین باشند . اولین عامل ، خواب آلودگی حین کار است . خواب آلودگی هنگام کار ممکن است باعث بی توجهی به علائم هشدار دهنده و یا بروز واکنش نامناسب در برابر هشدار دریافت شده گردد . کاهش عملکرد شغلی فرد نوبت کار دومین عاملی است که می تواند باعث شود تا وی به عنوان عامل بالقوه خطر مطرح گردد . هر چند ممکن است افراد خواب آلود نباشند اما احتمال دارد که از کاهش کارائی رنج برند . این امر امکان بروز و آسیب آنان را به دلیل ماهیت بحرانی وظیفه محوله فراهم می سازد

 

 

چطور می توان خطرات نوبت کاری را کنترل نمود ؟

 

– کنترل سازمانی

 

– انتخاب صحیح برنامه شیفت کاری

 

– طراحی مناسب محیط کار

 

– آموزش کارکنان

 

 

کنترل سازمانی :

 

۱ – حدالامکان از برنامه های شیفت کاری اجتناب شود یا شیفت کاری فقط برای مشاغل ضروری در نظر گرفته شود .

 

۲ – بار کاری را بایستی طوری سازماندهی نمود که کارهای دشوار و خطرناک در اوایل شیفت انجام گیرد .

 

۳ – از انجام کارهای خطرناک در شروع شیفت صبح خیلی زود خودداری شود .

 

۴ – در شیفت شب یا عصر حتی الامکان برنامه کاری را طوری تنظیم نمود که قسمت خسته کننده و یکنواخت آن در آغاز شیفت شب و قسمت جالب تر و متنوع تر آن در پایان شیفت کاری صورت پذیرد .

 

۵ – نظارت و سرپرستی کافی مخصوصا برای کارهای خطرناک که احتمال حوادث در آنها بیشتر است وجود داشته باشد ( نظارت در ساعت بین ۳۰/۳ الی ۳۰/۵ صبح خیلی مهم است زیرا احتمال حوادث در این ساعت بیشتر و عملکرد شغلی پایین است ) .

 

۶ – نظارت کافی بر روی کارکنان بی تجربه صورت گیرد تا کارشان را بطور ایمن انجام دهند .

 

۷ – مطمئن شوید که افراد نوبت کار به مواد غذائی دسترسی داشته باشند ( غذای شب بایستی سبک ، مغذی و سهل الهضم باشد ) .

 

۸ – زمان های استراحت کوتاه مدت بین کاری و همچنین زمانی را برای صرف غذا در شب در نظر بگیرید .

 

۹ – روشهای مقابله با وضعیت های اضطراری را برای کارکنان بصورت عملی یاد بدهید .

 

۱۰ – از بکارگیری اشخاص با بیش از ۴۵ سال در شیفت کاری اجتناب شود .

 

۱۱ – از بکارگیری اشخاص با سابقه بیماری دیابت ، صرع ، قلبی و عروقی در شیفت کاری خودداری شود .

 

۱۲ – افراد نوبت کار تا حد ممکن به مراقبت های بهداشتی و پزشکی دسترسی داشته باشند .

 

 

برنامه های شیفت کاری :

 

ریسک نوبت کاری بر روی کارکنان بستگی به زمان شیفت ، طول مدت شیفت و مدت زمان چرخش شیفت دارد . برنامه های معمول شیفت کاری شامل شیفت کاری فشرده هفتگی ، شیفتهای چرخشی و شیفت های ثابت شب و عصر می باشد .

 

 

شیفتهای کاری فشرده هفتگی :

 

این نوع شیفت ها معمولا شامل کار ۳ الی ۴ روزه با مدت زمان ۱۰ الی ۱۲ ساعته می باشد . شیفت کاری فشرده در بین شیفتهای معمول فرصت بیشتری را برای فعالیت های اجتماعی و خانوادگی فراهم می کند ولی با وجود این ، این نوع شیفتها می تواند خستگی را افزایش دهد و در پایان شیفت کارائی فرد کاهش یابد .

 

شیفت های ثابت شب و عصر :

 

این نوع شیفتها به فرد اجازه می دهد تا زمانش را بر اساس آن تنظیم نماید اما ممکن است زندگی اجتماعی فرد را مختل کند همچنین افراد شب کار دائمی نسبت به افراد شب کار کسری خواب بیشتری دارند .

 

شیفت های چرخشی :

 

معمولترین نوع شیفت در بین انواع شیفت ها شیفت های چرخشی هستند در این نوع شیفت فرد پس از کار در یک برنامه شیفت کاری یا بعد از تغییر شیفت به شیفت جدید معمولا یک یا دو روز استراحت می کند ، سپس شیفت به زمان دیگری از روز تغییر می یابد .

 

زمان های شیفت :

 

۱ – شیفت صبح : این شیفت از ساعت ۵ الی ۸ صبح شروع می شود و در ساعت ۲ الی ۶ بعد از ظهر پایان می یابد .

 

۲- شیفت بعداز ظهر( شیفت عصر ) : این شیفت از ساعت ۲ الی ۶ بعد از ظهر شروع می شود و در ساعت ۱۰ بعد از ظهرالی ۲ صبح پایان می یابد .

 

۳ – شیفت شب : این شیفت در ساعت ۱۰ بعد از ظهر الی ۲ صبح شروع می شود و در ساعت ۵ الی ۸ صبح پایان مییابد .

 

سازگاری با برنامه های شیفت چرخشی بستگی دارد به :

 

– طول زمان استراحت قبل از تغییر شیفت به شیفت جدید : افرادی که شیفت شان بطور سریع و یا بدون در نظر گرفتن زمان استراحت کافی به شیفت جدید تغییر می یابد ممکن است در انجام وظایف با مشکل روبرو شوند .

 

– سرعت چرخش شیفت : چرخش های طولانی ۱۰ الی ۱۴ روزه ممکن است زمان بیشتری را برای تطابق بدن با شیفت جدید تامین کند . بررسی ها نشان می دهد که ریتم سیرکادین ممکن است نیاز به زمان دو الی سه هفتگی داشته باشد تا بطور کامل با شیفت جدید تنظیم گردد .چرخش های سریع ۲ الی ۳ روزه اجازه نمی دهد تا ریتم سیرکادین با شیفت جدید تنظیم گردد .

 

 

انتخاب صحیح برنامه شیفت کاری :

 

کارفریان بایستی سرپرستان ، اعضای کمیته حفاظت ایمنی و بهداشت کار و کارکنان خود را در طراحی برنامه شیفت کاری درگیر کنند تا با هم بتوانند اثرات نوبت کاری را کاهش دهند .

 

در تصمیم گیری برای طراحی برنامه شیفت کاری بایستی :

 

۱ – از شروع شیفت های صبح خیلی زود خودداری شود ( قبل از ساعت ۵ صبح )

 

۲ – حتی الامکان از برنامه های شیفت ثابت شب اجتناب شود .

 

۳ – تعداد شیفت های طولانی پیاپی و اضافه کاری به حداقل برسد .

 

۴ – در برنامه شیفت کاری بایستی یک یا دو روز تعطیل آزاد در نظر گرفته شود .

 

۵ – از کار کردن دو شیفت ، در عرض ۲۴ ساعت خودداری شود .

 

۶ – بعد از پایان هر دوره شیفت ، حداقل ۲۴ ساعت استراحت در نظرگرفته شود .

 

۷ – سعی شود برنامه کاری بطور منظم و قابل پیش بینی نگه داشته شود و کلیه کارکنان از آن اطلاع داشته باشند و برنامه زندگیشان را بر اساس آن تنظیم نمایند .

 

۸ – برنامه های شیفت کاری بایستی منظم و قابل چرخش به سمت جلو ( صبح ، عصر و شب ) باشد .

 

برنامه های شیفت کاری بایستی مطابق با نیازهای کاری باشد یعنی :

 

۱ – از انجام کارهای خطرناک در شیفت شب خودداری شود .

 

۲ – کارهای فیزیکی سنگین ، تکراری و کارهای فکری دشوار نیایستی بیشتر از ۸ ساعت باشد .

 

 

طراحی مناسب محیط کار

 

کارفرمایان بایستی محیط کار کارکنان خود را طوری طراحی نمایند که شرایط کار برای کارکنان را با استفاده از روشهای ذیل بهبود دهند :

 

۱ – کاهش ترافیک و صدای شب

 

۲ – کنترلهای بهداشتی و ایمنی به حداکثر برسد ( تامین تهویه مناسب ، کنترل حرارت ، صدا و ارتعاش و … حفاظ گذاری ماشینها )

 

۳ – محیط های کار و ترافیک زا روشن نگه داشته شود و سطوح منکس کننده و درخشنده کاهش یابد .

 

۴ – اگر امکان باشد برای بیدار ماندن افراد شب کار مدتی موسیقی گذاشته شود .

 

۵ – محیطی مناسب برای صرف غذا در نظر گرفته شود و امکانات رفاهی تا حد ممکن فراهم گردد .

 

 

 

آموزش کارکنان :

 

سرپرستان و کارکنان را بایستی درباره خطرات نوبت کاری و اهمیت آنها آموزش داد از جمله :

 

– مشکلات ایمنی و بهداشتی

 

– مشکلات انجام کار و ریسک حوادث

 

– مشکلات خانوادگی

 

و همچنین به کارکنان آموزش داده شود تا :

 

– چطور علائم ضعیف شدن سلامتی خودشان را تشخیص دهند که ممکن است مرتبط با نوبت کاری باشد .

 

 

– چطور اثرات نوبت کاری را کاهش دهند .

 

– چطور خطرات شیفت کاری را کنترل نمایند ( استفاده از روش های کنترل سازمانی ، برنامه ریزی صیحیح شیفت و طراحی محیط کار )

 

افراد نوبت کار می توانند اثرات نوبت کاری را بر روی سلامتی خودشان و زندگی اجتماعیشان کاهش بدهند بوسیله :

 

– محفاظت از دوره های خواب بوسیله تنظیم دوره های استراحت و بیداری ( خودداری از فعالیت نمودن قبل از دو ساعت مانده به زمان خواب )

 

– خاموش کردن چراغها و قطع تلفن و خوابیدن در محیط آرام و ساکت

 

– نگهداری منظم وعده های غذائی و خوردن غذا در این وعده ها و انتخاب غذای حاوی کربوهیدراتها و خودداری از خوردن غذای حاوی پروتئین و چربی بالا و سنگین قبل از رفتن به خواب

 

– اثرات بالقوه شیفت کاری را به خانواده و دوستانشان یادآوری نمایند .

 

– برنامه زندگی خود را طوری تنظیم نمائید تا وقت کافی برای گذارندن با فامیل ها و دوستان وجود داشته باشد .

 

– توانائی فیزیکی شان را حفظ نمایند .

 

– استراتژی بیدار ماندن در حین انجام وظیفه را یاد بگیرند .

 

تهیه مطلب:

مهندس عبداله دادور

کارشناس بهداشت حرفه ای مرکز بهداشت شهرستان شبستر

برگرفته از وبلاگ مهندس مهران قلعه نوعی

منابع:

 

 

 

۱ – Plain language about shiftwork

 

U.S. Department of health and services ‌؛Roger R . rosa and Micheal j. colligan

 

۲ – http :// www . labour gov . sk . ca/safety /shiftwork

 

۳– http ://web.ukonline . co . uk / bjlogie

 

 

بررسی یک مقاله در خصوص اثرات نوبت کاری بر روی کارمندان مراقبت بهداشتی

هدف این مقاله مرور اثرات زمان کار بخصوص در مورد کارمندان مراقبت های بهداشتی و نیز مرور استراتژیهایی که ممکن است در مورد بحث بر روی این موضوع مفید باشد، می باشد.

نوبت کاری باعث ایجاد اختلالاتی در چرخه طبیعی بدن می شود.درصد زیادی از شب کاران و نوبت کاران را پرستاران تشکیل میدهند . نوبت کاری باعث ایجاد اختلال خواب در بین شب کاران شده و ممکن است تاثیر بر روی مدت بیماری آنها نیز داشته باشد. شب کاری بر روی عملکرد پرستاران و پزشکان نیز تاثیر منفی گذاشته و ممکن است باعث ایجاد مشکلاتی شود. بیماران در طی شب و زمانی که پزشکان و پرستاران شب کار هستند ممکن است مراقبت های ضعیف تری را دریافت کنند و در معرض خطر قرار گیرند. نوبت کاری بر روی عملکرد دستگاه تولید مثلی ، دستگاه گوارشی و قلب نیز تاثیراتی دارد بطوری که ریسک بیماری های قلبی در شب کاران حدودا ۲ برابر افراد روز کار است و… نمونه ای از استراتژی هایی که می توان برای کاهش اثرات کار شیفتی بر روی افراد اعمال کرد به قرار زیر می باشد:

کنترل نور محیط، کنترل برنامه چرخشی شیفت با توجه به این نکته که چرخش به یک شیفت دیرتر آسانتر است از چرخش به یک شیفت زودتر ، در نظر گرفتن فاکتورهای طبی شخصی و تناسب های فیزیکی ، محدود کردن ساعات کار شبانه و…

مقدمه:

نوبت کاری، که خود از عوامل زیان آور ارگونومیک پنداشته می شودیکی از ره آوردهای پرهیز ناپذیر فن آوری است . بر پایه ی پژوهش های انجام شده در کشورهای توسعه یافته نزدیک به ۲۵ درصد از نیروی کار را نیروی نوبت کار تشکیل می دهند. این پدیده ،می تواند از جنبه های گوناگون ، اثرات ویرانگر بر چگونگی زندگی انسان بجا بگذارد.

گردش نوبت کاری شامل انواع زیادی از برنامه های کاری و تعویض یا تغیرات نوبت کاری بر اساس برنامه ثابت و معین با یک مدیریت صحیح می باشد.این برنامه را می توان برای ۷ روز متوالی یا ۷ روز هفته اجرا کرد. تغیر نوبت کاری باعث مشکلات عدیده ای از جمله نقص خواب و اختلالات گوارشی و بیماریهای قلبی عروقی می شود.

بسیاری از مردم برای انجام کارهای فیزیکی خود از یک دوره ۲۴ ساعته پیروی می کنند ، که به این چرخه ۲۴ ساعته چرخه سیرکادین می گویند. چرخه سیرکادین با کنترل مواردی مانند خواب وبیداری، هضم غذا ، ترشح آدرنالین ، تنظیم حرارت بدن ، فشار خون و نبض و بسیار علائم مهم دیگر در عملکرد و رفتار انسان اثر می گذارد.

شواهدی وجود دارد که نشان می دهد نوبت کاری باعث اختلالاتی در چرخه طبیعی بدن میشود . بعنوان مثال نوبت کاری می تواند موجب به هم خوردگی مزاج و سو تغذیه  شود.

به نسبت سایر بخشهای استخدام عمومی در صد بیشتری از کارمندان سرویسهای بهداشتی شیفت کار یا شب کار هستند. بیمارستانها که بیشترین میزان استخدام در زمینه مراقبتهای بهداشتی دارند کارمندان شب کار بیشتری به نسبت بقیه صنایع استخدام می کنند. پرستاران بزرگترین گروه مراقبتهای بهداشتی هستند و نیز بزرگترین گروهی هستند که شب کار می کنند.

اقدامات و نتایج تناقض ها میان فیزیولوژی طبیعی و کار شبانه در مورد کارمندان مراقبتهای بهداشتی چیست؟اثر کار کردن در زمانی که ریتم طبیعی ما نیاز به خواب دارد چیست؟ آیا تفاوت های فردی در تحمل نسبت به زمان وجود دارد؟ آیا بعضی از افراد نسبت به کار شبانه بیشتر تناسب فیزیکی دارند؟ آیا انطباق رخ می دهد؟چه استراتژی هایی می تواند انطباق را افزایش و خطرات بهداشتی را کاهش دهد؟

در این مقاله سعی کردیم که مروری بر سوالات بالا داشته و اثرات زیان آور کار شبانه را بررسی کنیم.

 

اثرات نوبت کاری روی کارکنان مراقب بهداشتی

*-اختلالات خواب *

میزان خواب بعد از کار شبانه در مقایسه با خواب عادی کمتر است.شب کارهایی که شیفت های یکسانی دارند، میزان خواب آنها نسبت به کارمندان شیفت روز یا کارمندانی که بعد از ظهر کار می کنند کمتر است .شب کارهایی که برنامه چرخشی دارند ،حدود پنج ساعت می خوابند .با افزایش سن شب کارها مشکل کم خوابی آنها نیز بیشتر می شود.در میان شب کارها با شیفت ثابت،آنهایی که ۲۹-۱۸ سال سن دارند،

میزان خوابشان ۵۰-۴۰ دقیقه بیشتر از افراد ۴۹-۴۰ سال است. اختلال در الگوی خواب در زمانی که شروع خواب تا بعد از به تعویق می افتد ،شدید تر می باشد.احساس بی خوابی کارگران شیفت شب توسط EEGهم اثبات شده است.علی رغم بیدارماندن در طول شب ، اکثر کارمندان در طول روز هم احساس بی خوابی می کنند.

چهارده مطالعه ، اختلالات خواب پرستاران را به علت زمان کار بررسی کرده است. به طور کل ،اغلب مطالعات گزارش می کردند که پرستارانی که شب کارند یا شیفت چرخشی دارند کمتر از سایر پرستاران می خوابند. پرستاران بیمارستانهایی که شیفت چرخشی دارند، دارای الگوی خواب نادری هستندکه با افراد معمولی ، سایر شب کاران یا دیگر الگوهای اختلال خواب متفاوت است . پرستارانی که به طور دائم در شب کار می کنند،کمترین میزان خواب را دارا می باشندو پرستارانی که پاره ای از شب را کار می کنند به نسبت انهایی که کل شب را کار می کنند،خواب کمتری دارند که این احتمالا به علت آن است که آنها برنامه کاری طبیعی خاصی را ندارند.آنهایی که بطور پاره وقت کار می کنند و آنهایی که شیفت های چرخشی دارند خستگی بیش از حد بیشتری به نسبت کارگران با شیفت ثابت احساس می کنند.

در یک مطالعه ۶۲۶۸ نفری در فنلاند، تفاوت های اختلال خواب را در مشاغل مختلف بررسی کرده است. مشاغلی که اختلال خواب بیشتری داشتند از کلاس اجتماعی پایین تری برخوردار بوه و اغلب نیازمند کار شبانه بودند. مثلا در میان پرستاران زن ،۴/۱۴ درصد سختی در خواب رفتن را گزارش کرده اند ،که این مقدار دو برابر بیشتر از سر پرستاران و سه برابر بیشتر از پزشکان مرد بود. بیش از یک چهارم دستیاران زن بیمارستان (۲۶%) گزارش می کردند که بطور معمول بیش از سه بار در طول شب از خواب بیدار می شوند.در حالی که در مورد سایر مشاغل مراقبت های اجتماعی این میزان اختلال خواب کمتر گزارش شده است:پرستاران بخش زنان =۴/۹ % سرپرستاران زن=۹/۸ % پزشکان مرد=۶/۱ %

*-زمان بیماری:*

یک مطالعه سی ماهه روی شیفت کاری ، توسط انستستو ملی امنیت و بهداشت شغلی انجام شد.در این بررسی ،بوسیله پرسشنامه ۱۲۰۰ نفر از پرستاران و ۱۲۰۰ نفر از پردازشگران غذا را به منظور ارزیابی نتایج بهداشتی شیفت کاری در نظر گرفتند.آنها یافتند که پرستاران دارای شیفت چرخشی زمان بیماری بیشتری به نسبت پرستاران با شیفت ثابت دارند.

همچنین پرستاران با شیفت چرخشی دلایل شدیدتری برای غیبت از کار به نسبت پرستاران با شیفت ثابت دارند.

بررسی عملکرد شغل در شرایط کار شبانه و ساعت کار بر روی پزشکان و پرستاران:

کار کردن طی ساعات خواب طبیعی منجر به عملکرد ضعیف تر شغل و افزایش تناوب خستگی مفرط در شب می شود. اندازه گیری عملکرد شغل در یک دوره ۲۴ ساعته نشان داد که زمان واکنش دهی در شب افزایش یافته و حسابگری مغز کاهش می یابد.کاهش دیده شده در این عملکردهمانند افراد با مصرف الکل متوسط بود.یک مطالعه در  یکی از بیمارستان های انگلیس نشان داد که رزیدنت هایی که دچار کمبود خواب هستند، توانایی کمتری را در حسابگری دارند. تناوب اشتباهات کوچک در زمینه بیمارستانی در شیفت سوم شب بیشتر است که در زمانهای نزدیک به تعویض شیفت ، این مقدار به حداکثر خود می رسد. پرستارانی که شیفت چرخشی دارند ، بیشتر به وسیله ناظران بعنوان پرستارانی با کارآیی کم گزارش می شوند.ناظران پرستاران با شیفت کاری متغیر را به عنوان افرادی با عملکرد کاری پایین ،انگیزه کمتر و مراقبت های بی دقت تر نسبت به کارمندان با شیفت ثابت درجه بندی می کنند. اثرات روانشناسی شیفت کاری ممکن است منجر به نگرش منفی یا افسرده نسبت به کار شود.

در بررسی هایی که بر روی اثرات محرومیت از خواب روی عملکرد پزشکان و پرستاران انجام شد دکانسون و همکارانش گزارش کرده اند که فعالیت پزشکان در طول دوره های بلند کاری بخصوص در شب کمتر قابل اعتماد است.

فیریدمن اثرات محرومیت از خواب را در یک گروه متشکل از ۱۴ انترن در نیویورک سیتی بررسی کرد . از شرکت کنندگان در این مطالعه خواسته شد که یک نوار قلبی را ۲۰ دقیقه یا مطالعه کنند و وضعیت خلقی و سایکولوژی آنها را در زمانهای بعد از استراحت و خستگی مفرط بررسی کردند. در زمان محرومیت از خواب میزان خطای انترن

ها در تفسیر نوار قلبی ۸۵% بیشتر بود.انترن های بشدت خسته شده ، ناراحت تر ، از لحاظ اجتماعی ناکارآمد تر و کم توان تر از انترن های استراحت کرده بودند.آنهااینگونه قضاوت می کردند که مشکلات درکی ، شناختی و روانی بیشتری در زمان خستگی دارند.

در آزمایشی که ویلکینسون بر روی تعدادی از پزشکان انجام داد ،تحقیقات بیان می کنند که در ۲۴ ساعت گذشته آنها ۷۶/۱۲ ساعت کار کردند و ۲۴/۸ ساعت انکال بودند با ۳ ساعت وقت آزاد .پزشکان بطور متوسط ۶ ساعت استراحت کرده بودند.حدودا ۱۰۵ مورد(۴%) از بیماران درمان ضعیف تری را دریافت کردند و ۱۴۱ مورد(۶%) از بیماران دچار مشکلات جدی شدند. این تحقیق که بر روی پزشکان انجام گرفت می تواند قضاوت فعالی را در مورد تایید اثرات ساعات کار طولانی بدهد.

اثرات فیزیولوژیکی نوبت کاری:

شواهد قابل قبولی وجود دارد که شیفت کاری شبانه سلامتی کمتری را نسبت به شیفت کاری روزانه دارند. البته در میان کسانی که در این شیفت کار می کنند میزان این امر کاملا متغیر است . به نظر می رسد که بعضی از افراد در این شیفتها ،کمتر قادر به هماهنگ سازی خود با شرایط هستند.کشانی که بیشتر در هنگام صبح فعالند،کسانی که عادت به خواب شبانه دارند و کسانی که در غلبه بر خستگی ناشی از کار زیاد موفق نیستند،معمولا برای هماهنگ شدن با شیفت کاری مشکل دارند. شواهدی وجود دارد که افرادی که دارای ترسهای روانی هستند کمتر قادر به تطابق با شیفت های کاری اند.

یک تحقیق که بر روی ۱۲۰۰ پرستار انجام شد نشان دادکه شیفت شبانه و شیفت چرخشی پرستاران باعث مشکلات روانی و جسمی بیشتری نسبت به شیفت های ثابت روزانه می شود.و هر چه فاصله از ریتم معمول شیفت کاری بیشتر باشد میزان اثر آن تغیرات بیشتر است.

در تحقیقی که بر روی پزشکان سال اولی انجام شد مشکلات روانی زیادی مشاهده شد که شامل :عصبانیت ،خشم ، از دست دادن وقت آزاد ،خستگی مزمن ومشکل خواب بود . گزارش داده شده که عده ای از پزشکان از مشکلات ناشی از مصرف الکل ، افسردگی،بیشتر از سایر عوامل رنج میبرند.بعلاوه استرس و مسئولیت زیاد کار آنها هم بر این مشکلات اضافه می شود. بعضی از این عوامل باعث ایجاد سندرم پرکاری میشوند که منجر به مشکلات خواب ، افسردگی و پرخاشگری می شود.

در تحقیق دیگر که بر روی۶۰ دانشجوی پرستاری در طول ۱۵ ماه اول شیفت کاری آنها انجام شد نشان داده شد که شیفتهای کاری اثرات کاملا منفی بر روی سلامت روحی وروانی آنها گذاشته است. این نتایج توسط پرسشنامه هایی بدست آمد که شامل ۱۲ سئوال مربوط به توانایی ایجاد تمرکز، کم خوابی مربوط به نگرانی ،احساس بلااستفاده بودن ، توانایی تصمیم گیری ،افسردگی، شادی ،وابستگی و… بود . سوالات مطرح شده قبل از آغاز شیفت کاری بعد از ۶ ماه و بعد از پایان شیفت کاری در پایان ۱۵ ماه پرسیده شد. همچنین ایم تحقیقات نشان داد که افرادی که از توجه بیشتری از طرف استادان خود برخوردارندکمتر دچار علایم روحی روانی می شوند.

عادات شخصیتی پرستاران را نمی توان جز عوامل تاثیرگذاری طولانی مدت برای شیفت کاری در نظر گرفت ولی فشارهای خارجی که بعنوان نمونه از طرف افراد بالاتر یا از طرف ارگانهای دیگر یا از طرف عقاید فردی شخص و فاکتورهای فیزیولوژیکی بر فرد وارد می شود می تواند تاثیر بسزایی بر روی شیفت کاری داشته باشد.

 

*شیفت کاری و عملکرد تولید مثلی:*

تعداد اندکی از تحقیقات در مورد مشکلات تولید مثلی در ارتباط با نوبت کاری انجام گرفته است. یک تحقیق که بر روی ۱۴۶ پرستار زن در آمریکا انجام گرفت تغیری در سیکل عادت ماهانه آنها نشان نداد. در تحقیقی دیگر که روی ۱۲۰۰ پرستار توسط موسسه ملی سلامت و بهداشت کار انجام شد نشان دادکه شیفتهای کاری بر روی عادت ماهانه تاثیر گذار است. پرستارانی که در شیفتهای کاری روزانه کار می کردند سیکلهای نامنظم

بیشتری را گزارش می کردند در حالی که پرستارانی که سیکل های چرخشی داشتند کرامپ کمتری را گزارش کرده اند امابه همراه حساسیت بیشتر و ضعف و بیماری حین سیکل و سیکل ماهانه طولانی تر.مطالعاتی که بر روی زنانی که در ساعت های غیر استاندارد یا شیفتهای چرخشی کار می کنند نشان می دهد که انها در معرض خطر بیشتری از لحاظ مشکلات بارداری ،کاهش وزن زمان تولد واندازه کوچک نوزاد برخوردار هستند.

بررسی بر روی ۲۲۶۴ زن کارگر در ژاپن انجام شد که شامل توانایی تولید مثل و تاریخ سیکل ماهانه انها و ساعت های کارشان بود نشان داد که زنانی که در طول شب کار می کنند بی نظمی بیشتری در خونروش و درد بیشتری در حین خونروش نسبت به  کسانی که در طول روز کار می کنند نشان می دهد. نرخ باروری و زایمان در زنانی که در طول شب کار می کنند کمتر بوده و نرخ مرگ و میر نوزادان بیشتر است.

*کار شیفتی و عملکرد دستگاه گوارش:*

پرستاران وافرادی که بطور شیفتی کار می کنند،نشانه هایی از اختلالات سیستم گوارشی در انها نسبت به کسانیکه روز کار هستند بیشتر گزارش شده استRunten Franz مطالعات چندین الگوی کار شیفتی را که شامل ۸۰۰۰ کارگر بود مرور کرده و نتیجه گیری کردکه شیفت شب بطور خاصی ارتباط دارد با آشفتگی خواب و مشکلات گوارشی . روزکاری و روزکاریهای با گردش تا عصر خیلی کمتر آزاردهنده هستند نسبت به کارهایی که صرفا شبانه هستند یا کارهایی که بطور شیفتی در شب هستند.

یکی از مشکلات کار شیفتی این است که برنامه غذایی معمول را تغیر می دهد .کار شیفتی ممکن است همچنین نوع غذای مصرفی را تغییر دهد. برای مثال ممکن است تهیه یک غذای خوب و گرم در ساعت سه صبح مشکل باشد. شب کارها به مصرف غذای آماده و در دسترس (سوسیس و کالباس )یا غذاهای راحت ولی بالا از نظر قند چربی و کافئین برای مبارزه با خستگی و کوفتگی تمایل بیشتری دارند.بقیه دادهای فیزیولوژیکی نیز حمایت می کنند از رابطه بین کار شیفتی و بیماریهای گوارشی. مکانیسم های فیزیولوژیک،شبکاری را به اختلال عملکرد سیستم گوارشی ارتباط می دهند و ریسک بیماری را افزایش می دهند.

طی چهارده مطالعه Runten fredz دریافت که میزان بروز زخم در شیفت کاریهای ماقبل از این و شیفت کاریهای اخیر که در برنامه شان شبها نیز گنجانده شده است نسبت به روزکارها یا شیفت کارهایی که شب کار نبوده اند بیشتر است.

در مطالعه ای که segava و همکارانش انجام دادند به این نتیجه رسیدند که کار شیفتی ریسک زخم معده را دو برابر می کند.

 

منبع :  نوبت کاری مشکلات و رهیافت ها- تیموتی مونک و سیمون فولکارد- ترجمه دکترعلیرضا چوبینه

جهت دانلود اسلاید آموزشی نوبت کاری لطفا اینجا کلیک کنید.