اختلالات حجم مایع بدن و مراقبتهای پرستاری آن

مقدار و ترکیب مایعات بدن

در فرد بالغ حدود 60% وزن بدن را مایع ( آب و الکترولیت) تشکیل می دهد . عواملی مثل سن و جنس و حجم چربی بدن روی مقدار مایع بدن تاثیر می گذارند. مايعات بدن در دو بخش قرار دارند: فضاي داخل سلولي (مايع درون سلولها) و فضاي خارج سلولي ( مايع خارج سلولها). دو سوم مايعات بدن را مايع درون سلولي [1](ICF) تشكيل مي دهد كه عمدتا”در توده عضلاني اسكلتي جاي مي گيرد . مايع خارج سلولي[2] (ECF) كه يك سوم مايعات بدن را تشكيل مي دهددر سه فضاي توزيع مي گردد:

1. داخل عروقي يا پلاسما (Intravenous Fluid)
2. مايع ترانس سلولار (Transcellular Fluid)
3. مايع بين سلولي (Intrascellular Fluid)

فضای داخل عروقی ( مایع موجود در رگهای خونی) شامل پلاسما است. حدود 3 لیتر از 6 لیتر خون از پلاسما تشکیل شده است. باقیمانده 3 لیتر خون شامل گلبولهای قرمز، سفید و پلاکت ها است . مایع بینابینی به حجم تقریبی 8 لیتر ( در فرد بالغ) در اطراف سلولها قرار دارد و لنف نمونه ای از این مایع بینابینی است. مایع ترانس سلولی کوچکترین جزء کومپارتمان خارج سلولی است . که حجمی معادل یک لیتر دارد. مایع مغزی – نخاعی، پریکارد، سینوویال، داخل چشمی، پلور ،عرق و ترشحات لوله گوارش نمونه های مایع سلولی محسوب می شوند .

برای حفظ تعادل بین فضاها و بخش های های اصلی مایعات بدن به طور مرتب بین فضاها جابجا می شوند از دست دادن مایع می تواند این تعادل را به هم بزند گاهی مایع بدن تلف نشده است ولی در دسترس استفاده برای فضاهای مایع داخل سلولی یا خارج سلولی نیز نیست . اتلاف مایع خارج سلولی (ُECF) به فضایی که در تعادل بین فضاهای داخل و خارج سلولی شرکت ندارد . را اصطلاحا” به جابجایی مایع به فضای سوم می نامند.

کاهش حجم ادارار علیرغم مایع درمانی کافی یک از نشانه های زودرس جابجایی مایع یه فضای سوم است. حجم ادرار به علت خروج مایع از فضای داخل سلولی کم می شود در این حالت خون کمتری به کلیه ها می رسد و کلیه ها نیز سعی می نمایند با کم کردن حجم ادرار این موضوع را جبران کنند. افزایش سرعت ضربان قلب ، کاهش فشار خون ، کاهش فشار سیاهرگی مرکزی (CVP) ادم ، افزایش وزن و عدم تعادل بین دریافت و دفع مایعات از دیگر نشانه های رفتن مایع به فضای سوم هستند . آسیت ، سوختگی و خونریزی شدید داخل مفصل یا حفرات بدن نمونه هایی از جابجایی مایع به فضای سوم محسوب می شوند.

الكتروليت ها:الكتروليت هاي موجود درمايعات بدن جزء عناصر شيميايي فعال به شمار مي روند. كاتيونهاي (حامل بار مثبت) اصلي شامل سديم ، پتاسيم، كلسيم، منيزيوم و يونهاي هيدروژن مي باشند. آنيونهاي ( حامل بار منفي ) اصلي شامل كلرايد،بيكربنات ، فسفات، سولفات و يونهاي پروتئينه تشكيل مي دهند.

غير الكتروليتها:مواد غير الكتروليت شامل گلوكز، آمينواسيد ، اوره ، كراتينين و… كه از لحاظ شيميائي غير فعال و فاقد بار الكتريكي است

هموستاز[3]: بدن از طريق هورمونها و مكانيسم هاي متعدد تعادل مايع ورودي و خروجي بدن را حفظ مي كند. به اين تعادل حاصله هموستاز گويند. قانون كلي كه در افراد بزرگسال سالم وجود دارد اين است كه دفع ادرار با مصرف مايعات در حال تعادل باشد.

اختلالات مربوط به حجم مايع

كمبود حجم مايع (هيپوولمي)

زماني كه از دست دادن حجم مايع خارج سلول نسبت به مصرف مايع بيشتر شود ، كمبود حجم مايع[4] (FVD) ايجاد مي شود. كاهش حجم مايعات بدليل از دست دادن مايعات بدن ، بخصوص در صورتي كه مايعات مصرفي همزمان كاهش يابد ، ايجاد مي شود. خردسالان ، افراد مسن و يا بيماران رواني ( كه مصرف مايعات كمي دارند) عمدتا” در معرض خطر هيپوولمي هستند.

علل FVD عبارتند از : از دست رفتن مايعات بطور غير طبيعي ( استفراغ ، اسهال، ساكشن ترشحات گوارشي ، تعريق ) و كاهش مصرف مايع ( تهوع يا عدم دسترسي به مايعات) ، ساير عوامل خطرزا شامل ديابت بيمزه، نارسائي غده فوق كليوي، ديورز اسموتيك ، خونريزي و كوما مي باشد. شيفت مايع به فضاي سوم يا حركت مايع از گردش خون به ساير فضاهاي بدن ( ادم اندامها ، آسيت) نيز ممكن است سبب ايجاد FVD شود.

تظاهرات بالينی

FVD بسته به ميزان اتلاف مايع بصورت خفيف ، متوسط و شديد تظاهر مي يابد. علائم FVD عبارتست از : كاهش شديد وزن، كاهش تورگور پوستي، كم شدن حجم ادرار، غليظ شدن ادرار، هيپوتانسيون ارتوستاتيك يا مثبت شدن Tilt test( افت فشار خون سيستوليك بيش از mm Hg15 حين تغيير وضعيت بيمار از حالت خوابيده به نشسته ) ، نبض سريع و ضعيف ، كاهش فشار وريد مركزي ، پوست سرد و نمناك، بيحالي و افت درجه حرارت بدن، در افراد سالخورده بدليل كاهش خاصيت ارتجاعي پوست، بجاي كنترل تورگور پوستي، بررسي قوام و وضعيت زبان بيمار قابل اطمينان است. در بيماران مبتلا به كمبود حجم، نسبت BUNخون به كراتينين سرم افزايش مي يابد ( بيش از 20به 1)

اقدامات درماني و مراقبت پرستاري در FVD:

در موارد FVD خفيف تا متوسط مصرف مايعات خوراكي و در موارد شديد ، استفاده از مايع درماني وريدي ارجحيت دارد. محلولهاي الكتروليتي ايزوتونيك ( مانند رينگر لاكتات يا نرمال سالين 9/.% ) جهت افزايش حجم پلاسما كاربرد دارد. در صورت نرمال شدن فشار خون بيمار از محلول هاي هيپو تونيك ( مانند كلريد سديم 45/.% ) استفاده مي شود تا هم آب و الكتروليت هاي لازم را جهت دفع مواد دفعي ناشي از سوخت و ساز توسط كليه تامين نمايند. اندازه گيري و ثبت I&O يكي از قسمت هاي مهم ارزيابي بيمار مي باشد و شناخت هر گونه انحراف I&O لازم است ( كاهش تدريجي ادراري مي تواند نشانه مكانيسم تطبيقي بدن در اختلال مايع هيپر اسمولار يا FVD باشد) . اندازه گيري دقيق I&O مي تواند به تشخيص بيماران در معرض خطر و يا مبتلا به اختلال مايع، الكتروليت كمك مي كند. مي بايست كنترل I&O در مراكز درماني براي بيماران تب دار ، بعد از پروسيجرهاي خاص ، مبتلا به نارسائي قلبي ، بيماران بدحال ، و بيماران كليوي بدقت انجام گيرد.

كنترل ميزان جذب و دفع مايعات هر 8 ساعت، توزين روزانه، بررسي وضعيت هموديناميك ( كنترل علائم حياتي ، فشار وريد مركزي )، كنترل تورگور پوستي و قوام زبان بيمار در بيماران FVD ضرورت دارد.

افزايش حجم مايعات (هيپرولمي )

فزوني حجم مايعات[5] (FVE) به افزايش حجم مايع در مايع خارج سلولي ( ناشي از احتباس غير طبيعي آب و سديم ) گفته مي شود. عواملي كه به بروز FVE كمك مي كنند شامل نارسائي احتقاني قلب ، نارسائي كليوي ، سيروز كبدي و مصرف مقادير زياد نمك .

تظاهرات باليني

علائم FVE ناشي از انبساط حجم ECF بوده و شامل ادم ( اغلب در اطراف چشمها ، اندلامها، و ناحيه خاجي ) افزايش وزن ، اتساع وريدهاي گردني ، تنگي نفس و رال ريوي ، افزايش ضربان قلب ، افزايش فشار نبض ، افزايش دفع ادرار ، در گرافي قفسه سينه علائم احتقان ريوي ديده مي شود. كاهش BUN و هماتوكريت از يافته هاي آزمايشگاهي است .

اقدامات درماني و مراقبت هاي پرستاري در FVE

قطع مصرف مايعات وريدي ، استفاده از داروهاي ديورتيك و محدود كردن مصرف مايعات و سديم از جمله اقدامات درماني است . در صورت موثر نبودن درمان داروئي ، مي توان از همودياليز يا دياليز صفاقي استفاده نمود.

از جمله مراقبت هاي پرستاري در FVE :

1. كنترل جذب و دفع
2. توزين روزانه بيمار
3. كنترل ادم اندامها
4. سمع صداهاي ريوي از نظر وجود رال و…… را مي توان ذكر كرد.

[1]-Intra Cellular Fluid

[2]-Extra Cellular Fluid

[3]-Homeostasis

[4]-Fluid volume Deficit

[5]-Fluid Volume Excess